Εννέα πύλες για τον άλλο κόσμο μέσα από την λογοτεχνία

“From the great heaven she set her mind on the great below. From the great heaven the goddess set her mind on the great below. From the great heaven Inana set her mind on the great below. My mistress abandoned heaven, abandoned earth, and descended to the underworld. Inana abandoned heaven, abandoned earth, and descended to the underworld.”

Illustration of Ishtar's Midnight Courtship from Leonidas Le Cenci Hamilton's 1884 book-length poem Ishtar and Izdubar, loosely based on George Smith's recent translation of the Epic of Gilgamesh

-H κατάβαση της Ινάννα στον Κάτω Κόσμο

Στις 31 Οκτωβρίου, λέγεται πως το πέπλο ανάμεσα στον κόσμο των ζωντανών και των νεκρών πέφτει, και η ζωή με τον θάνατο γίνονται ένα, σε έναν απόκοσμο χορό. Αυτό όμως είναι κάτι που δεν συμβαίνει μονάχα μία φορά τον χρόνο και υπαίτια είναι φυσικά η καλπάζουσα φαντασία των ανθρώπων.

Από την αρχαιότητα κιόλας, σε κάθε σημείο της Γης, σε κάθε θρησκεία, πολιτισμό και ανθρώπινη κοινωνία, γεννιόντουσαν μύθοι που αφορούσαν τα μεταθανάτια βασίλεια. Η αβεβαιότητα για το τι συμβαίνει μετά τον θάνατο οδήγησε τον φοβισμένο άνθρωπο στη δημιουργία ολόκληρης μυθοπλασίας στα πλαίσια θρησκευτικών πεποιθήσεων, φιλοσοφικών ανησυχιών, αλλά και λογοτεχνικής παραγωγής. Ας μην ξεχνάμε τον μύθο του Ορφέα που κατέβηκε στον Άδη για χάρη της αγάπης, τους θρύλους νομαδικών φυλών γύρω από τα σημεία του κόσμου που θεωρείται ότι αποτελούν πέρασμα προς την «άλλη πλευρά», ακόμα και τη λαογραφία των μονοθεϊστικών θρησκειών, όπως για παράδειγμα την κατάβαση του Ιησού στη γη των νεκρών και την ανάβαση του προφήτη Μωάμεθ στα επτά επίπεδα του Παραδείσου.

Βλέπουμε, λοιπόν, πως με μια ταχεία μελέτη της ιστορίας κάθε λαού θα συναντήσουμε πληθώρα αναφορών στον θάνατο, σε μια προσπάθεια του ανθρώπου να καταλαγιάσει τον φόβο του και στην ανάγκη του να ελπίζει σε κάτι καλύτερο. Ταυτόχρονα, βέβαια, μπορεί να πρόκειται και για έναν τρόπο να συνετίσει την κοινωνία του με την απειλή της εσχάτης τιμωρίας από τα χθόνια όντα του Κάτω Κόσμου ή της Κολάσεως.

Αυτή η αβεβαιότητα και η αγάπη για το άγνωστο, το σκοτάδι και το υπερφυσικό οδήγησε μέσα σε όλα και στην σύνθεση λογοτεχνημάτων. Στην συνέχεια, θα αναφέρουμε εννέα από τα πιο γνωστά ποιήματα και κείμενα που παρουσιάζουν την Κατάβαση στα υπόγεια βασίλεια ή τα οράματα Παραδείσου και Κόλασης. Πρόκειται για συνθέσεις που κατάφεραν να επιζήσουν στον χρόνο, για χαρακτηριστικά παραδείγματα των λαών που τα δημιούργησαν ή και αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Η Κατάβαση της Ινάννα στον Κάτω Κόσμο

Σύμφωνα με τους Σουμέριους, η Ινάννα ήταν η θέα της γονιμότητας, του έρωτα και του πολέμου, ενώ μετέπειτα πολιτισμοί της Μεσοποταμίας την λάτρευαν ως Ιστάρ. Εκτός από το γνωστό έπος του Γκιλγκαμές, για την Ινάννα γίνεται λόγος και σε ένα σουμερικό ποίημα 415 στίχων με τον παραπάνω τίτλο.

Με αφορμή τον θάνατο του συζύγου της αδερφής της, της Ερεσκιγκάλ, η Ινάννα κατεβαίνει στο βασίλειό της για να παρακολουθήσει τις τελετουργίες της κηδείας του. Υπάρχει βέβαια και η ερμηνεία που θέλει την Ινάννα να προχωράει στην Κατάβαση, γιατί επιθυμεί να υπερισχύσει και στο βασίλειο των νεκρών, το οποίο ανήκει στην αδερφή της. Κι επειδή γνωρίζει πολύ καλά την εχθρική φύση της αδερφής της, φροντίζει να δώσει σαφείς οδηγίες στην πιστή της υπηρέτρια, Νισουμπούρ, να την αναζητήσει σε περίπτωση που δεν επιστρέψει μετά το πέρας τριών ημερών.

Αφού η θεά φτάνει στις πύλες του Κάτω Κόσμου, ο υπηρέτης της Ερεσκιγκάλ, Νέτι, ενημερώνει την αφέντρα του για την άφιξη της αδερφής της, γεγονός που την εξαγριώνει. Η Ερεσκιγκάλ νιώθει την απειλή και δεν έχει σκοπό να υποδεχτεί την Ινάννα μετά Βαΐων και κλάδων. Διατάζει λοιπόν τον Νέτι να μηνύσει στην αδερφή της πως οφείλει να ακολουθήσει το εθιμοτυπικό του βασιλείου της και η Ινάννα δέχεται. Προτού περάσει και τις επτά πύλες του Κάτω Κόσμου, βγάζει κι από ένα της ρούχο μέχρι να εμφανιστεί στην Ερεσκιγκάλ γυμνή και άοπλη. Η εξαγριωμένη βασίλισσα σκοτώνει την αδερφή της και την κρεμάει στον τοίχο σαν τρόπαιο.

Μετά το πέρας τριών ημερών, η Νισουμπούρ καταλαβαίνει ότι η κυρά της χρειάζεται βοήθεια και στρέφεται στον πατέρα της, Ένκι, ο οποίος στέλνει στον Κάτω Κόσμο δύο δαιμόνια. Αυτά βρίσκουν την Ερεσκιγκάλ να σφαδάζει από τον πόνο και συνειδητοποιούν ότι πρόκειται να γεννήσει. Κι αφού της προσφέρουν απλόχερα την βοήθεια τους, είναι πρόθυμη να τους δώσει όποιο αντάλλαγμα της ζητήσουν. Εκείνα απαιτούν την Ινάννα και η Ερεσκιγκάλ την αναστήνει και δέχεται να την αφήσει ελεύθερη, με την προϋπόθεση να πάρει κάποιος άλλος την θέση της για να επέλθει ισορροπία. Η Ινάννα αρνείται και φεύγει από τον Κάτω Κόσμο αγνοώντας τις κοσμικές ανάγκες. Όταν βέβαια βρίσκει τον άντρα της να κάθεται στον θρόνο της και να μην θρηνεί για την απουσία της, εξοργίζεται και τελικά στέλνει εκείνον στην αδερφή της. Αργότερα, οι τύψεις κυριεύουν την ψυχή της και έρχεται σε συμφωνία με την Ερεσκιγκάλ, ώστε ο άντρας της να περνάει έξι μήνες στον κόσμο των ζωντανών και τον υπόλοιπο καιρό στον Κάτω Κόσμο.

Έχουν ειπωθεί αρκετές θεωρίες για το βαθύτερο νόημα του ποιήματος και δεν είναι λίγοι αυτοί που υποστηρίζουν ότι πρόκειται για μια αλληγορία της ψυχικής κάθαρσης μετά από μία πτώση. Ωστόσο, εμείς επικεντρωνόμαστε στην αναφορά του Κάτω Κόσμου και στο υπερκόσμιο ταξίδι που πραγματοποίησαν οι χαρακτήρες, αλλά κι εμείς ως αναγνώστες.

Art source here

Οδύσσεια

Οι περιπέτειες του πολυμήχανου, ομηρικού ήρωα υπήρξαν αμέτρητες, τόσο στην διάρκεια της πολεμικής αναμέτρησης ανάμεσα στους Αχαιούς και τους Τρώες, όσο και στα χρόνια που πέρασε στην θάλασσα προσπαθώντας να επιστρέψει στην Ιθάκη. Ειδικά η δεύτερη δεκαετία απουσίας του από το βασίλειό του ήταν μια περιπέτεια κινδύνου και πειρασμών, και φυσικά η μεταθανάτια εμπειρία δεν θα μπορούσε να λείψει από ένα ηρωικό έπος.

Στην ραψωδία λ’ (Νέκυια) ο Οδυσσέας κατεβαίνει στον Άδη κατόπιν υποδείξεως της μάγισσας Κίρκης, με σκοπό να συναντήσει τον μάντη Τειρεσία και να του εξηγήσει τι πρέπει να κάνει για να γυρίσει στην πατρίδα του. Εκείνος δέχεται και αυτή την δοκιμασία, παρά τους θρήνους των συντρόφων του που πιστεύουν ότι κανείς δεν μπορεί να επιστρέψει από ένα τέτοιο ταξίδι. Ο Οδυσσέας, λοιπόν, προσφέρει θυσίες στις νεκρές και ταλαιπωρημένες από το σκοτάδι ψυχές, και πραγματοποιεί την Κατάβαση.

Σαν βρίσκεται μεταξύ νεκρών, ο ήρωας συναντά γνωστά του πρόσωπα, γυναίκες κι άντρες, και θλίβεται βαθιά. Είναι δύσκολο για τον καθένα, ακόμα και για έναν άντρα που πολέμησε με μυθικά πλάσματα, να αντικρίζει κατάματα τον θάνατο. Και η στενοχώρια μετατρέπεται σε πένθος όταν βλέπει τη μητέρα του, μη γνωρίζοντας ότι είχε πεθάνει.

Όταν τελικά βρίσκει τον μάντη, μαθαίνει πως οι κακουχίες του οφείλονται στην μήνι του Ποσειδώνα επειδή τύφλωσε τον γιο του, Πολύφημο. Στην συνέχεια, του δίνει οδηγίες για όλα όσα θα συναντήσει και τον τρόπο που πρέπει να τα αντιμετωπίσει για να έχει το ταξίδι του αίσιο τέλος. Εντούτοις, ο Οδυσσέας δεν εγκαταλείπει τον Άδη αμέσως μετά τον χρησμό και συνεχίζει να συναντά γνωστά του πρόσωπα και να συνομιλεί μαζί τους, όπως ο Αχιλλέας ή και άντρες της μυθολογίας, όπως ο Ηρακλής. Κουβεντιάζοντας μάλιστα με την μητέρα του μαθαίνει τι συμβαίνει στην Ιθάκη στα χρόνια απουσίας του, ενώ προσπαθεί να την αδράξει για να την πάρει μαζί του. Οι φιγούρες όμως μπροστά του δεν είναι σάρκα και οστά, αλλά άυλα όντα που κανείς δεν μπορεί πια να αγγίξει. Μπορούν όμως να μιλήσουν και να υπογραμμίσουν τον πόνο του θανάτου, που σίγουρα κι ο Οδυσσέας δεν θα λησμόνησε, ακόμα κι όταν έφυγε από τον Άδη σώος και αβλαβής.

Αινειάδα

Σε ένα ακόμα ποίημα επικού χαρακτήρα, γραμμένο στην αρχαία ρωμαϊκή γλώσσα από τον Βιργίλιο, ο κεντρικός ήρωας Αινείας (ένας πολεμιστής της Τροίας τον οποίο ο ποιητής παρουσιάζει να καταφεύγει στην ιταλική χερσόνησο και να γίνεται ο πρόγονος όλων των Ρωμαίων) ταξιδεύει κι αυτός στο υπόγειο βασίλειο των ψυχών, στο έκτο μέρος –ή αλλιώς Βιβλίο VI– του έπους.

Όταν ο τρωικός στόλος καταφθάνει στις ιταλικές ακτές, ο πρωταγωνιστής συναντά τον ναό του Απόλλωνα όπου προσεύχεται για την ασφαλή εγκατάσταση τους σε αυτόν τον τόπο. Εκεί συναντά μια ιέρεια και της ζητά οδηγίες για το πώς να κατέβει στον Κάτω Κόσμο ώστε να βρει τον νεκρό πατέρα του. Η ιέρεια του υποδεικνύει να θάψει πρώτα το σώμα του γονιού του, να κάνει θυσίες προς τιμήν του και, αν τελικά είναι άξιος να πραγματοποιήσει την Κατάβαση, θα είναι σε θέση να βρει και στην συνέχεια να σπάσει ένα χρυσό κλαδί. Ο Αινείας καταφέρνει να εντοπίσει το δέντρο με το πολυπόθητο κλαδί, χάρις στη βοήθεια πουλιών, και εν τέλει να το σπάσει. Αφού πραγματοποιεί και τις ιεροτελεστίες που του ορμήνευσε η ιέρεια, εκείνη τον οδηγεί στο λημέρι του Χάροντα για να του δείξουν το σπασμένο κλαδί και εκείνος να τον αφήσει να διαβεί το κατώφλι του Κάτω Κόσμου. Ο λόγος που πρέπει να αποδείξει την αξία του για ένα τέτοιο πέρασμα είναι φυσικά το γεγονός ότι κανείς ζωντανός δεν επιτρέπεται να προχωρήσει στο βασίλειο της αιωνιότητας.

Καταφέρνοντας να προσχωρήσει στο σκοτάδι, βλέπει τις νεοαφιχθήσες ψυχές να αναμένουν την κρίση για τις πράξεις τους. Ανάμεσα τους βρίσκεται και η θρυλική βασίλισσα της Καρχηδόνας, Διδώ, με την οποία ο πρωταγωνιστής είχε μια μικρή ερωτική περιπέτεια. Αυτή όμως έληξε άδοξα και έτσι η βασίλισσα δεν συγκινείται με την θλίψη του Αινεία όταν συνειδητοποιεί ότι η άλλοτε αγαπημένη του δεν είναι παρά μια σκιά, μια απλή ανάμνηση στη γη των ζωντανών.

Η πορεία στον Κάτω Κόσμο συνεχίζεται κι όπως ο Οδυσσέας έτσι κι ο Αινείας βλέπει πεσόντες ήρωες από το στρατόπεδο του, αλλά και το αντίπαλο. Βλέπει επίσης κι άλλες χθόνιες οντότητες που είναι έτοιμες να τιμωρήσουν τους κακούς και τους ανάξιους. Όσοι όμως έχουν στο ιστορικό τους ανδραγαθήματα, περιπλανιόνται στο «Δάσος της Ευλογίας». Ανάμεσα τους είναι και ο πατέρας του πρωταγωνιστή. Σαν ανταμώνουν ξανά λοιπόν, ο Αινείας πληροφορείται από τον πατέρα του ό,τι αφορά τις τιμωρίες και τις επιβραβεύσεις των νεκρών. Το μεγαλύτερο μέρος της συζήτησης τους, βέβαια, αφορά τον χρησμό που δίνει η παντογνώστρια ψυχή στον αδαή ζωντανό.

Βασικός στόχος του Αινεία, στο παράτολμο αυτό ταξίδι του, ήταν να σιγουρευτεί ότι οι αρχικές του προσευχές θα εισακούγονταν και θα κατάφερνε να εγκατασταθεί στα ιταλικά εδάφη. Η απάντηση που τελικά παίρνει από τον πατέρα του ξεπερνά κάθε προσδοκία: ο πατέρας του τού παρουσιάζει ολόκληρη την ιστορία της Ρώμης. Σε αυτό το σημείο, ο χαρακτήρας δεν είναι παρά το φερέφωνο του δημιουργού που εξυμνεί την πατρίδα του. Ο Αινείας πληροφορείται, δηλαδή, για τους θρυλικούς Ρώμο και Ρωμύλο, για την ίδρυση της αιώνιας πόλης και φυσικά για τον Ιούλιο Καίσαρα κι όλα όσα θα καταφέρει, φτάνοντας τη Ρώμη στο απόγειο της.

Το βιβλίο του Ardā Wīrāz

Ο Ardā Wīrāz είναι ο βασικός πρωταγωνιστής του ομώνυμου έργου και πρόκειται για έναν περσικής καταγωγής ήρωα που επιλέχθηκε από ανώτερους θρησκευτικούς άρχοντες ώστε να ξεπεράσει τα όρια της ζωής και να ταξιδέψει στην άλλη μεριά. Σκοπός ήταν η βαθύτερη μελέτη της ζωροαστρικής πίστης.

Το ταξίδι ξεκινάει με τον ευσεβή Wīrāz να κατευθύνεται σε έναν ναό και να πίνει ένα ναρκωτικό μίγμα με ντόπια ροφήματα, τα οποία τον βοηθούν να πέσει σε λήθαργο. Για επτά μέρες και νύχτες, το σώμα του ήρωα παραμένει στον ναό όσο η ψυχή του γνωρίζει την καλή, αλλά και την άσχημη πλευρά του υπερφυσικού κόσμου. Παράλληλα, συγγενείς και φίλοι προσεύχονται πλάι στο κορμί του για την ασφαλή επιστροφή του.

Το πρώτο πλάσμα που συναντά ο Wīrāz είναι μια όμορφη γυναίκα ονόματι Daena, η οποία αποτελεί την προσωποποίηση της εσωτερικής του πίστης. Εκείνη τον χαιρετά και τον βοηθάει να περάσει τη γέφυρα που χωρίζει τον κόσμο των ζωντανών από εκείνον των νεκρών. Πέρα από τη διαχωριστική γραμμή, έρχεται σε επαφή πρώτα από όλα με έναν από τους φύλακες της γέφυρας, τον Sraosha, την «Φωνή της Συνείδησης», όπως αποκαλείται από τους Ζωροάστρες. Έπειτα, βλέπει την ιερή φωτιά της θρησκείας του και την αγιότητα μέσα από τα ουράνια σώματα (αστέρια, φεγγάρι, ήλιος). Είναι σαφές πως πρώτη στάση του Wīrāz αποτελεί ό,τι θα μπορούσαμε εμείς σήμερα να αποκαλέσουμε παράδεισο, ένα μέρος γεμάτο γαλήνη και ομορφιά, όπου κατοικούν οι καλοσυνάτες ψυχές.

Σε αυτόν τον παράδεισο λοιπόν, ο Wīrāz συνομιλεί με τον ιδρυτή του Ζωροαστρισμού, Ahura Mazda, όχι για να λάβει κάποιο χρησμό, αλλά για να επιβεβαιωθεί η ανωτερότητα της πίστης του. Επιπλέον, ο Ahura Mazda θέλει ο Wīrāz να επιστρέψει στο σώμα του με σοβαρές αποδείξεις για την αξία της ορθής λατρείας, γι’ αυτό και τον ξεναγεί στον παράδεισο για να αντικρίσει τους θαμώνες και τις επιβραβεύσεις τους. Κάποιοι βιώνουν ιδεατές καταστάσεις στη μεταθανάτια ζωή κι άλλοι συνεχίζουν να δρουν όπως και στο παρελθόν. Μας παρουσιάζεται, λοιπόν, μια σχεδόν ρεαλιστική απεικόνιση του παραδείσου, σαν μια κοινωνία με βοσκούς, ήρωες και καλλιτέχνες. Αυτό που δεν την κάνει πλήρως ρεαλιστική είναι η απουσία κακού, το οποίο βρίσκεται συσσωρευμένο στην κόλαση.

Η τελευταία στάση του Wīrāz είναι το βασίλειο της τιμωρίας, όπου θα περάσουν το υπόλοιπο της αιωνιότητας όσοι ενέδωσαν σε επικίνδυνους πειρασμούς στον επίγειο κόσμο. Έτσι, αποκτά την γνώση και την επιβεβαίωση που χρειάζεται ώστε, επιστρέφοντας στην Σασσανιδική Περσία, να διατρανώσει την μοναδικότητα της θρησκείας του.

Illustration By Gustave Dore Scene From The Divine Comedy By Dante

Nihon Ryōiki

Μια συλλογή setsuwa –μια συλλογή, δηλαδή, ιστοριών μυθολογικού και φολκλορικού χαρακτήρα– μας έρχεται από την Ιαπωνία του 8ου με 9ου αιώνα μ.Χ. για να μας ταξιδέψει στα απόκρυφα, μεταθανάτια μονοπάτια της Άπω Ανατολής.

Ήταν πολύ σύνηθες σε βουδιστικές και σαμανιστικές τελετές να φτάνουν οι ιερείς σε πλήρη έκσταση, με την ελπίδα να ταξιδέψουν στον Κάτω Κόσμο και να λάβουν απαντήσεις φιλοσοφικού και προσωπικού χαρακτήρα. Ένας ήρωας του Nihon Ryōiki, ένας ιερέας με το όνομα Chikō, προχώρησε σε τέτοιες πρακτικές και απέκτησε την δική του μεταθανάτια εμπειρία, δίχως να είναι όντως νεκρός.

Το σύντομο ταξίδι του στιγματίστηκε από την παρουσία δυο απόκοσμων όντων που τον οδήγησαν σε ένα μεγαλοπρεπές και πλούσιο παλάτι, το οποίο φυλασσόταν από δύο φοβερά όντα. Αυτή θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι κι η εικόνα του θανάτου για πολλούς ανθρώπους, μια δόση ελπίδας και απόκοσμης ομορφιάς, αλλά αρκετά τρομακτική. Καθώς λοιπόν ο Chikō στέκει μπροστά σε αυτή την αλληγορία, τα πλάσματα που τον συνοδεύουν του ζητούν να περάσει από μία δοκιμασία: Πρέπει να σφίξει στα χέρια του έναν φλεγόμενο κίονα του παλατιού με σκοπό να καεί το σώμα του και να μείνουν μόνο τα οστά του. Ο ιερέας δεν διστάζει να πραγματοποιήσει την υπόδειξη των ανώτερων όντων και να υπομείνει το μαρτύριο τρεις φορές.

Ουσιαστικά αυτή η διαδικασία δεν είναι παρά η κρίση της ψυχή του Chikō, ένα υπερφυσικό δικαστήριο, αρκετά σύνηθες στην λαογραφία της Άπω Ανατολής. Σε άλλες ιστορίες παρεμβαίνει πολλές φορές και ο επίφοβος βασιλιάς της Κόλασης για να επιβάλλει τιμωρία στους αθεράπευτα αμαρτωλούς. Ο ιερέας όμως κρίθηκε αποκλειστικά από τα τέσσερα πλάσματα του Κάτω Κόσμου κι αφού τον διέταξαν να μην ζηλέψει ποτέ ξανά, του επέτρεψαν να γυρίσει στη δική μας διάσταση.

Το δοκίμιο [η επιστολή] της συγγνώμης

Προχωρώντας στα χρόνια του Μεσαίωνα και στη χρυσή εποχή του αραβοϊσλαμικού χαλιφάτου, πολλοί θα φέρουν στον νου τους τις Χίλιες και Μία Νύχτες, ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της ανατολίτικης λαογραφίας και ιστορίας. Ωστόσο, ένα ποίημα θρησκευτικού χαρακτήρα που γράφτηκε τον 10ο αιώνα από τον Σύριο ποιητή Μαάρι, αποτελεί μέχρι σήμερα εξίσου σημαντικό σταθμό στην αραβική και την παγκόσμια λογοτεχνία.

Με αφορμή ένα κοινωνικοπολιτικό θέμα και μια επιστολή παραπόνων που είχε λάβει ο Μαάρι από έναν θρησκευτικό λειτουργό για έναν υποτιθέμενο αιρετικό, συνέθεσε την απάντηση του με τον τίτλο Resalat Al-Ghufran. Μολονότι το κείμενο αποτελεί μέρος μιας αλληλογραφίας, έχει όλα τα τεχνικά χαρακτηριστικά ενός ποιήματος, όπως το μέτρο και την λόγια, αραβική γλώσσα της εποχής.

Στο αινιγματικό αυτό έργο, όπως πολλοί το έχουν χαρακτηρίσει, ο πρωταγωνιστής ταξιδεύει στον άλλον κόσμο και βλέπει τον Παράδεισο και την Κόλαση. Στο βασίλειο της επιβράβευσης και της συγχώρεσης, ο μεσαιωνικός αφηγητής δεν διστάζει να περιγράψει συναντήσεις του με άγια πρόσωπα, όπως ο προφήτης Μωάμεθ και η οικογένεια του, αλλά και άγγελοι. Μάλιστα, φτάνοντας στις πύλες του Παραδείσου πραγματοποιείται μια έντονη συζήτηση με τον άγγελο Ridwan, ο οποίος παρουσιάζεται αρκετά δυναμικός ως φύλακας του Παραδείσου.

Όσον αφορά τους νεκρούς, δεν θυμίζουν τα αερικά που είδαμε στην Οδύσσεια, αλλά μάλλον τρισδιάστες μορφές που εξακολουθούν να υπακούν σε κάποιους φυσικούς νόμους. Για παράδειγμα, όταν ο ήρωας προσπαθεί να περάσει την πύλη του Παραδείσου, για κάποιο λόγο αδυνατεί και ένα νεκρό μέλος της οικογένειας του Προφήτη, τον σηκώνει στα χέρια του και τον περνάει στην άλλη μεριά. Επιπλέον, όσα άτομα βλέπει στο φωτεινό βασίλειο είναι νέα, ανεξαρτήτως της ηλικίας που πέθαναν, και με ρεαλιστικά χαρακτηριστικά στην προσωπικότητα τους. Δεν υπάρχει κάτι το ιδεατό· οι νεκροί εδώ είναι άνθρωποι που εξακολουθούν να «ζουν» σε έναν διαφορετικό κόσμο. Και ο ίδιος ο πρωταγωνιστής άλλωστε δεν νιώθει την ανάγκη να απολαύσει την υπερκόσμια εμπειρία του και συνεχώς αναζητά συνομιλητές για φιλοσοφικές και φιλολογικές συζητήσεις. Κάθε νεκρό που συναντά, τον ρωτά το όνομα και το επάγγελμα του και τυγχάνει πάντα να είναι λόγιος, με τον οποίο επιδίδεται σε επιδείξεις γνώσεων. Ακόμα κι όταν συναντά τον βασιλιά των τζίνι, ζητά να μάθει την ιστορία τους, είτε υπακούν στον θεό του, είτε όχι. Πρόκειται για μια απρόσμενη και περίεργη -αν όχι ανεπίτρεπτη- συζήτηση σε έναν τέτοιο χώρο.

Όπως και στην περίπτωση του Wiraz που αναφέρθηκε παραπάνω, έτσι και αυτός ο ήρωας μεταβαίνει στην Κόλαση μετά τον Παράδεισο. Δεν φαίνεται να είναι η λύτρωση το βασικό θέμα του ποιήματος, αλλά η απεικόνιση των αντιθετικών βασιλείων και η παρουσίαση των όσων κατέληξαν στο αιώνιο Έρεβος. Ίσως σε αυτό το σημείο να εκλείπει το στοιχείο του ρεαλισμού που συναντά κανείς παραπάνω. Ωστόσο, είναι κατανοητό, διότι η Κόλαση αποτελεί για τους περισσότερους μια επίφοβη και αποκρουστική διάσταση.

Με το Δοκίμιο της Συγγνώμης, την επιτηδευμένη γλώσσα του και τη μεγάλη δόση ειρωνείας του, ο τυφλός Μαάρι μας ταξιδεύει στα νεκρικά βασίλεια της δική του κουλτούρας. Αφήνοντας για λίγο στην άκρη τον διδακτικό και θρησκευτικό χαρακτήρα του έργου του, δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε την τολμηρή πρωτοβουλία του για την σύνθεση μιας θείας κωμωδίας που θα ανοίξει τον δρόμο για την αντίστοιχη ιταλική, τρεις αιώνες αργότερα.

Gustave Dore Illustration From The Divine Comedy By Dante

Popol Vuh

Από την άλλη μεριά του Ατλαντικού ωκεανού, στα χρόνια των Μάγια της Γουατεμάλα, της λεγόμενης φυλής Quiche, μας σώζεται μια σειρά μύθων γεμάτη κοσμογονία, περιπέτεια και ηρωικές πράξεις. Κι από αυτή την ποικιλόμορφη συλλογή μύθων δεν θα μπορούσε να λείψει μία Κατάβαση.

Στο δεύτερο και τρίτο βιβλίο του Popol Vuh, συναντάμε δυο νεαρούς άντρες που αποκαλούνται το Ηρωικό Δίδυμο, ένας χαρακτηρισμός που επιβεβαιώνεται στο τρίτο βιβλίο, στο οποίο επισκέπτονται τον Κάτω Κόσμο. Προτού τους δούμε όμως να αντιμετωπίζουν τον άρχοντα της χώρας των νεκρών, Xibalba, γίνεται μια αναδρομή, στην οποία βλέπουμε τον πατέρα και τον θείο τους να πέφτουν θύματα της πονηριάς του Xibalba κι εν τέλει να χάνουν τη ζωή τους. Η σορός του πατέρα τους μάλιστα αποκεφαλίζεται και το κομμένο κεφάλι του τοποθετείται σε μια μηλιά.

Μερικά χρόνια αργότερα, μια θεά πληροφορείται για έναν όμορφο καρπό στο συγκεκριμένο δέντρο και ερχόμενη να μάθει περί τίνος πρόκειται, αντικρίζει το κεφάλι του νεκρού. Με έναν ανεξήγητο τρόπο το ακρωτηριασμένο άκρο φτύνει την θεά κι εκείνη συλλαμβάνει το Ηρωικό Δίδυμο. Όταν μεγαλώνουν, οι δυο άνδρες μαθαίνουν όλη την αλήθεια για τον θάνατο του πατέρα τους. Μια μέρα, λοιπόν, ενώ παίζουν το αγαπημένο του παιχνίδι και καλούνται από τον Xibalba στον Κάτω Κόσμο, αποφασίζουν να τον εκδικηθούν για το τέλος του πατέρα τους. Κάπως έτσι, άλλωστε, κατέληξαν οι νεκροί συγγενείς τους στο λημέρι του Xibalba και στο τέλος έχασαν την ζωή τους.

Ο λόγος που οι δίδυμοι άντρες έχουν τόση αυτοπεποίθηση είναι ότι είναι αθάνατοι, αφού δημιουργήθηκαν με μαγεία και κυοφορήθηκαν από μια θεά. Πιθανόν ο άρχοντας του Κάτω Κόσμου να αγνοεί αυτή την πληροφορία ή να μην την λαμβάνει ως σοβαρή απειλή και θεωρεί ότι θα καταφέρει να τους εξαπατήσει και να τους σκοτώσει. Οι δίδυμοι όμως φέρνουν σε πέρας κάθε δοκιμασία και στην συνέχεια αποφασίζουν να αποδείξουν ότι εκτός από σωματική υπεροχή διαθέτουν και μεγάλη οξύνοια.

Μετά το πέρας πέντε ημερών, προσποιούνται τους ευάλωτους και παίζουν ένα πολύ καλό θέατρο που ολοκληρώνεται με τον «φόνο» τους από τους υποτακτικούς του Xibalba. Εκείνοι όμως είναι πέρα για πέρα ζωντανοί και επιστρέφουν μπροστά τους προσποιούμενοι τους θαυματοποιούς. Τότε δίνουν ξανά μια καλοπαιγμένη παράσταση με τον έναν να «σκοτώνει» τον άλλον και έπειτα να τον «ανασταίνει». Οι υποτακτικοί του Xibalba ενθουσιάζονται με το θέαμα και τους ζητούν να επαναλάβουν την νεκρανάσταση με αυτούς. Οι δίδυμοι όμως αρκούνται στο να τους σκοτώσουν. Και το τέλος είναι ακόμα πιο αίσιο, αφού οι μαγικοί ήρωες φέρνουν πίσω στην ζωή τον πατέρα τους και τον αδερφό του, και για μία ακόμα φορά συναντάμε το μοτίβο της κάθαρσης μετά από ατελείωτες δοκιμασίες, όπως μας το είχε παρουσιάσει και το σουμερικό ποίημα για την Ινάννα.

Θεία Κωμωδία

Στον ύστερο Μεσαίωνα, όταν στη νότια Ευρώπη κάνουν δειλά την εμφάνιση τους αναγεννησιακά ψήγματα σε Βυζάντιο και Ιταλία, ένας καλλιτέχνης αποφασίζει να εκφράσει τις φιλοσοφικές και θρησκευτικές του ανησυχίες με το αγαπημένο θέμα της λογοτεχνίας: τα μεταθανάτια βασίλεια. Ο Dante Aligheri ταξιδεύει σε Κόλαση, Καθαρτήριο και Παράδεισο σε διάστημα επτά ημερών συνοδευόμενος από τον αρχαίο ποιητή Βιργίλιο, ο οποίος στάλθηκε από την Βεατρίκη. Εκείνη λειτουργεί σαν αλληγορία της θεϊκής γνώσης, ενώ ο Βιργίλιος αναπαριστά την επίγεια γνώση.

Η περιπέτεια ξεκινάει με τον Δάντη να χάνεται σε ένα πυκνό δάσος και τον Ρωμαίο ποιητή να έρχεται να τον βοηθήσει καθ’ υπόδειξη της Βεατρίκης. Αφορμή αποτελούν τρία θηρία που συναντά ο Δάντης μέσα στις φυλλωσιές και προσπαθεί να τα ξεπεράσει. Ο σοφός Βιργίλιος, όμως, τον ενημερώνει πως δεν θα τα καταφέρει και για να βγει από το δάσος, θα πρέπει να περάσει μέσα από τρία βασίλεια.

Η πρώτη στάση είναι η Κόλαση, την οποία ο Δάντης περιγράφει να έχει σχήμα ανεστραμμένου κώνου, ενώ την τοποθετεί στα έγκατα της Γης, εκεί όπου για κάθε αρχαίο πολιτισμό βρισκόταν ο Κάτω Κόσμος. Ο ήρωας και ποιητής διασχίζει κάθε επίπεδο της Κόλασης και εκεί βλέπει τους αμαρτωλούς, οι οποίοι έχουν τοποθετηθεί ανάλογα με την φύση των αμαρτιών τους. Τα σοβαρότερα και τα πιο απεχθή εγκλήματα φέρνουν τις ψυχές όλο και πιο κοντά στον Εωσφόρο, που επίσης συναντά ο Δάντης όταν ολοκληρώνει την εξερεύνηση της Κόλασης. Ο ήρωας-ποιητής έχει την τύχη να εγκαταλείψει το συγκεκριμένο βασίλειο, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους θαμώνες, που είναι γραφτό να μείνουν εκεί αιώνια. Αντίθετα, όσοι βρίσκονται στο Καθαρτήριο, είναι ελεύθεροι να φύγουν όταν ολοκληρωθεί η μετάνοια τους.

Η δεύτερη στάση του Δάντη, λοιπόν, είναι αυτή η ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ Κόλασης και Παραδείσου, που επίσης έχει κωνικό σχήμα κι οι ψυχές τοποθετούνται ξανά με βάση τα παραπτώματα τους. Η τιμωρία τους και η μετάνοια που θα ακολουθήσει είναι ανάλογη των αμαρτημάτων. Όταν τελικά ολοκληρωθεί η διαδικασία και έχουν περάσει από κάθε επίπεδο του Καθαρτηρίου, οι άγγελοι διαγράφουν από τα μέτωπα τους τις αμαρτίες που διέπραξαν και τους αφήνουν να προχωρήσουν στον Παράδεισο.

Τρίτη και τελευταία στάση του ποιητή είναι το βασίλειο που κάθε πιστός ελπίζει να γνωρίσει μετά θάνατον. Πριν περάσει όμως την πύλη, ο Βιργίλιος χάνεται, γιατί είναι το σύμβολο της επίγειας γνώσης και αντικαθίσταται από την θεϊκή γνώση, δηλαδή την Βεατρίκη. Κι όλα αυτά χάρις στον εξαγνισμό και την λύτρωση.

Αφού βουτάει στο ποτάμι της Λήθης για να ξεχάσει κάθε του παράπτωμα και έπειτα στο ποτάμι της Καλής Μνημοσύνης για να ανακαλέσει τις αγαθοεργίες του, ο Δάντης ανεβαίνει στον Παράδεισο, τον οποίο μας περιγράφει σαν μια σειρά ομόκεντρων κύκλων, μάλλον επηρεασμένος από την πτολεμαϊκή παράδοση. Εκεί οι ψυχές δεν είναι τοποθετημένες με βάση την αξία των πράξεων τους ή της ψυχής τους. Ο λόγος που ο Δάντης επιλέγει να τις παρουσιάσει με μια σειρά διαβάθμισης είναι για να μιμηθεί το μοτίβο των περασμένων κόσμων, καθώς και με βάση τη σειρά που βλέπει ό,τι υπάρχει στον Παράδεισο.

Στον τελευταίο κύκλο συναντά αγίους αλλά και την Παναγία, και ένας από αυτούς μεσολαβεί για χάρη του στην Θεοτόκο ώστε να αποβάλλει από πάνω του καθετί θνητό. Ο Δάντης επιθυμεί να εναρμονιστεί με τον κόσμο σαν μια αγνή ψυχή, γνώστρια των βαθύτερων μυστικών του σύμπαντος και της θρησκείας.

Art source here

Απόκοπος

Η μετάβαση από τη μεσαιωνική γραφή στην αναγεννησιακή πένα γίνεται στην ελληνική λογοτεχνία με τον Απόκοπο του Μπεργαδή, ένα ποίημα που συγγράφηκε τον 14ο αιώνα στην Κρήτη.

Και σε αυτή την περίπτωση, ο ίδιος ο δημιουργός είναι ο πρωταγωνιστής της ιστορίας και πραγματοποιεί την Κατάβαση μέσα από ένα όνειρο. Στον κόσμο της ύπνωσης και της ανεξέλεγκτης διενέργειας του υποσυνείδητου, ο ήρωας μας βρίσκεται σε ένα δέντρο, το οποίο κάποια στιγμή νιώθει πως τρέμει. Αυτή η αναπάντεχη ένταση τον οδηγεί τελικά στον Κάτω Κόσμο και, προς δυσάρεστη έκπληξή του, περικυκλώνεται από νεκρούς. Το θέαμα δεν του είναι καθόλου ευχάριστο, αλλά στη συνέχεια θα τον στενοχωρήσει περισσότερο η θλίψη που άθελά του θα τους προκαλέσει.

Οι ταραγμένες ψυχές καταβάλλονται από έντονη περιέργεια όταν αντικρίζουν κάποιον ζωντανό, αλλά η φύση αυτής δεν έγκειται στην Κατάβαση του. Αρχίζουν όλοι, κόρες, γιοι, πατεράδες, άνθρωποι κάθε φύλου και ηλικίας, να τον ρωτάνε για τους συγγενείς τους. Θέλουν να μάθουν αν ο κόσμος των ζωντανών εξακολουθεί να τους μνημονεύει. Εκείνος όμως τους μιλάει για όλα όσα στερήθηκαν με τον θάνατο, για την χαρά της ζωής, για το φως, τον καθαρό αέρα, τα μικρά και τα μεγάλα πράγματα που αγαλλιάζουν την καρδιά. Ακριβώς αυτή η ωδή στην ομορφιά του επίγειου κόσμου καθιστά το έργο αναγεννησιακό. Όσο για τους νεκρούς, έχουν λησμονηθεί αφού έφυγαν για άλλα μέρη, απόκρυφα για τους ζωντανούς.

Αφού ολοκληρωθεί η κουβέντα με τους απογοητευμένους και ξεχασμένους νεκρούς, μας δίνεται μια σχεδόν φρικιαστική περιγραφή για τη διαδικασία σήψης τους και τους ζωντανούς οργανισμούς που περιβάλλουν την μισοφαγωμένη σάρκα τους. Σκοπός είναι να γίνει μία έμμεση υπενθύμιση στους ανθρώπους να πραγματοποιούν ελεημοσύνες για να τιμήσουν τους νεκρούς. Ωστόσο, όταν ο πρωταγωνιστής ξυπνά από το συναρπαστικό του όνειρο δεν κάνει τον κόπο να το αναλύσει, γιατί πιθανόν του αρκεί πως είναι ζωντανός. Η επιστημονική κοινότητα εξακολουθεί να απορεί αν το το ποίημα διασώζεται ολόκληρο, αλλά με βάση αυτό που έχουμε στα χέρια μας, μπορούμε να οδηγηθούμε σε ένα εύλογο συμπέρασμα.

Αυτά ήταν μερικά από τα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας που λειτουργούν σαν πύλες προς μια άλλη διάσταση. Σε αυτά, αλλά και στα εκατοντάδες άλλα που κοσμούν βιβλιοθήκες, όπως το Έπος του Γκιλκαμές, οι Μεταμορφώσεις του Οβίδιου και πολλοί φολκλορικοί μύθοι του κόσμου, συναντάμε παρόμοια μοτίβα. Το βασικότερο όλων είναι η μέθοδος με την οποία μπορεί μια ψυχή να φτάσει στη λύτρωση, αλλά και η υπογράμμιση της αξίας της ζωής και των λαμπρών επιτευγμάτων μέσα από την λεπτομερή περιγραφή κάτι τόσο αντιφατικού: του θανάτου.

Βιβλιογραφία και Διαδικτυακές Πηγές:

“ARDĀ WĪRĀZ.” Encyxlopedia Iranica, http://www.iranicaonline.org/articles/arda-wiraz-wiraz. Accessed 12/10/2019.

“Descent into the Underworld.” Encyclopedia.com,  https://www.encyclopedia.com/environment/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/descent-underworld. Accessed 12/10/2019.

“Popol Vuh.” Encyclopedia.com, https://www.encyclopedia.com/history/latin-america-and-caribbean/mesoamerican-indigenous-peoples/popol-vuh. Accessed 12/10/2019.

“The Aeneid.” SparkNotes, https://www.sparknotes.com/lit/aeneid/section6/. Accessed 12/10/2019.

“The Descent of Inanna into the Underworld: A 5,500-Year-Old Literary Masterpiece.” Ancient Origins, https://www.ancient-origins.net/myths-legends/descent-inanna-underworld-5500-year-old-literary-masterpiece-007296. Accessed 12/10/2019.

Abū l-ʿAlāʾ al-Maʿarrī, The epistle of Forgiveness: Volumes One and Two, New York 2016

Κονδύλη Ελένη, Εισαγωγή στην λογοτεχνία των Αράβων, Αθήνα 2017

Μπεργαδής, Απόκοπος – Η Βοσκοπούλα, Αθήνα 2007

Ομήρου, Οδύσσεια, μτφρ. Δούκας Κώστας, Αθήνα 2017

Τσόλκας Ιωάννης, Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας: Φιλολογική, ιστορική και κοινωνικοπολιτική προσέγγιση, Αθήνα 2015