Ο Βραχνάς: το αρσενικό αντίστοιχο της Μόρας στη λαογραφική παράδοση
The Nightmare, by Henry Fuseli (1781)
Σίγουρα κάποια στιγμή στη ζωή σας κάποιος σας είπε «Μου έγινες βραχνάς» και δεν σας άρεσε καθόλου. Ίσως γιατί νιώσατε ενοχλητικοί, και δεν είχατε άδικο. Τι σημαίνει, όμως, βραχνάς;
Ο Βραχνάς έλκει την καταγωγή του από μια φυσική αιτία: το σφίξιμο στο στήθος που νιώθουν πολλοί άνθρωποι όταν κοιμούνται βαριά ή βλέπουν εφιάλτες. Οι άνθρωποι των παλαιότερων χρόνων προσωποποίησαν με τη φαντασία τους αυτό το δυσάρεστο συναίσθημα που ένιωθαν, δημιουργώντας έναν δαίμονα που ευθυνόταν γι’ αυτό.
Ο Βραχνάς -ή Bαρυπνάς για τους Βυζαντινούς- είναι ένας κακότροπος οικιακός δαίμονας με τη μορφή μικρού παιδιού που φοράει χρυσό σκουφάκι. Μπαίνει τη νύχτα αθόρυβα στα σπίτια, τρέχει κάνοντας βόλτες στο πάτωμα και ακροπατώντας ανεβαίνει στο κρεβάτι και πάει και κάθεται στο στήθος αυτών που κοιμούνται. Χοροπηδάει πάνω τους προκαλώντας τους παραλυσία και δύσπνοια, προσπαθώντας να τους πνίξει.
Αν κάποιος κλέψει το σκουφάκι του, τον κάνει σκλάβο του και σε πολλές περιπτώσεις τον υποχρεώνει να του αποκαλύψει κρυμμένους θησαυρούς προκειμένου να του δώσει πίσω το σκουφί του.
Mερικές φορές ο Βραχνάς σχετίζεται με τη Μόρα, τη δαιμονική μαύρη σκιά, και συμπεριφέρεται με τον ίδιο τρόπο στους ανθρώπους που κοιμούνται προκαλώντας τους εφιάλτες.
Η λέξη Μόρα είναι σλαβική και σημαίνει ερωμένη, ενώ μια άλλη θεωρία θέλει την καταγωγή της ελληνική και να προέρχεται από τη «Μορμώ», το θηλυκό μυθικό τέρας με το οποίο φοβέριζαν τα παιδιά. Οι εμφανίσεις της Μόρας συνέβαιναν από την αρχαιότητα και συνεχίζουν ακόμα και στις μέρες μας.
Η Μόρα εμφανίζεται με τη μορφή γριάς, ή μαλλιαρού ζώου με κόκκινα ματιά ή ακόμα σαν μια φωτεινή μπάλα ή μικροσκοπικό νάνος. Άλλη εκδοχή είναι πως η Μόρα είναι η Λίλιθ, η πρώτη γυναίκα του Αδάμ, που διώχθηκε και είπε πως για τους αιώνες των αιώνων θα επισκέπτεται τα μικρά παιδιά στον ύπνο τους και θα τα έπνιγε για να εκδικηθεί.
Είναι πολύ δύσκολο να αντιμετωπίσει κανείς τη Μόρα, εκτός κι αν ξέρει μια προσευχή που δεν είναι κρυμμένη σε κανένα επτασφράγιστο βιβλίο, αλλά μεταφέρεται από στόμα σε στόμα.
Art by John Kenn Mortensen
Στη Θράκη ο Βραχνάς λέγεται «Τζόνγκολος» και άλλες φορές εμφανίζεται σαν θεόρατη μαύρη σκιά, κι άλλες φορές σαν μικρός καλικάντζαρος με κέρατα. Συνηθίζει κι αυτός να στρογγυλοκάθεται πάνω στο στήθος των ανθρώπων και γελάει κοροϊδευτικά, ενώ πολλές φορές κεντρίζει το κορμί των γυναικών με τις βελόνες που πλέκουν.
Οι άνθρωποι για να προφυλαχτούν τοποθετούσαν ένα ανοιχτό ψαλίδι κάτω από το μαξιλάρι τους όσο θυμιάτιζαν το δωμάτιό τους, κάθε μέρα. Παρ’ όλα αυτά, ο Τζόνγκολος τους επισκέπτονταν.
Μορφές παρόμοιες με τον Βραχνά, τη Μόρα και τον Τζόνγκολο, δαιμόνια δηλαδή που προσωποποιούν τους εφιάλτες δεν συναντάμε μόνο στην ελληνική λαογραφία αλλά και στη λαογραφία όλων σχεδόν των λαών της Μεσογείου. Στις περιοχές των Γαλλικών Άλπεων συναντάμε τη Chauche-Vieille, μια μάγισσα που εμφανίζεται σαν γριά, μπαίνει από τις κλειδαρότρυπες των σπιτιών και κάθεται στο στήθος του κοιμισμένου. Η εμφάνισή της γίνεται καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, όμως σε πολλές περιοχές της Γαλλίας και Ελβετίας η μαυροντυμένη και κακοσουλούπωτη γριά Chauche-Vieille εμφανίζεται τα Χριστούγεννα. Σαν καλή νεράιδα ανταμείβει τους υπάκουους φέρνοντας φουντούκια και πορτοκάλια, ενώ τους ανυπάκουους τους τιμωρεί καθισμένη στο στήθος τους. Στην Ισπανία συναντάμε τον δαίμονα Carcamora που στοιχειώνει τις νύχτες των παιδιών και τρέφεται από το σκοτάδι προκαλώντας εφιάλτες.
Το αρχέτυπο αυτό μοτίβο του σκιερού μοχθηρού πλάσματος που εμφανίζεται σε όλες τις χώρες με τα χίλια ονόματα που καραδοκεί τις νύχτες και επιτίθεται στα θύματά του δεν είναι ένα απλό παραμυθάκι, αλλά ένα βίωμα.
Πολλές μαρτυρίες υπάρχουν που αφορούν συναντήσεις με τον Βραχνά ή τη Μόρα και αναφέρουν ακόμα και τραυματισμούς. Όμως, τι πραγματικά συμβαίνει πίσω από τα γεγονότα αυτά;
Με μια επιστημονική-ιατρική ματιά, το βίωμα του Βραχνά είναι μια υπνοπομπική παραίσθηση. Αυτό σημαίνει πως όταν κοιμόμαστε, κι ενώ κανονικά ο οργανισμός κατεβάζει διακόπτες έτσι ώστε τα όνειρά μας να μη βιώνονται ως πραγματικότητα, ορισμένες φορές, όταν το άτομο ξυπνάει, αυτοί οι διακόπτες δεν έχουν σηκωθεί ξανά και έτσι το άτομο ζει το όνειρό του. Κατά συνέπεια, σύμφωνα με την επιστημονική εξήγηση, ο Βραχνάς ή η Μόρα δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας πολύ ζωντανός εφιάλτης.
Με απλά λόγια, όταν ήμαστε ξαπλωμένοι και σε χαλάρωση την ώρα του ύπνου, νιώθουμε μια επίθεση από κάτι ξένο να μας πλακώνει, να μη μας επιτρέπει να αναπνεύσουμε και συχνά αυτό συνοδεύεται από οπτασίες από μορφές σκοτεινές και σκιώδεις. Όσο για τους τραυματισμούς που αναφέρουν τα θύματα του Βραχνά, στην ουσία είναι τραυματισμοί που προκαλούνται από τον ίδιο τον κοιμισμένο, βιώνοντας εκείνη τη στιγμή μια σύγχυση την ώρα του ύπνου. Απλά όταν ξυπνάνε δεν θυμούνται τίποτα.
Τώρα, πριν βιώσετε το φαινόμενο του Βραχνά, βρείτε και την προαναφερθείσα προσευχή, ίσως κάνει καλό.
Όνειρα γλυκά.
Πηγές
https://el.wiktionary.org/wiki/%CE%B2%CF%81%CE%B1%CF%87%CE%BD%CE%AC%CF%82
http://www.hellenicaworld.com/Greece/Folclore/gr/Vrachnas.html
https://www.letemps.ch/societe/noel-gare-chauchevieille
http://www.metafysiko.gr/forum/showthread.php?t=3827
http://choratouaxoritou.gr/?p=64542
Μαυριώτης Αυγερινός, Θρακική λαογραφία, εκδόσεις Λεξίτυπον
Βιογραφικό: Νένα Μπούρα
Γεννήθηκα στη Νύμφη του Αμβρακικού, την Αμφιλοχία. Αποφάσισα να γίνω δασκάλα γιατί πίστευα και πιστεύω, ότι όταν δουλεύεις με παιδιά είναι ευλογία.
Αγαπώ τα παραμύθια από τα παιδικά μου χρόνια. Αυτό, οφείλεται στον παππού μου, ο οποίος μου έμαθε τις πρώτες ιστορίες, τα πρώτα τραγούδια και τα πρώτα ποιήματα. Μεγαλώνοντας, ήταν αυτός που μου αγόραζε σε κάθε ευκαιρία βιβλία γεμίζοντάς τα αφιερώσεις. Τα παιδικά μου χρόνια μυρίζουν πορτοκάλι, φρεσκοξυσμένο μολύβι, ξύλο και θάλασσα, μυρωδιές που δεν αποχωρίστηκα ποτέ.
Προσπάθησα, όταν πια διάβηκα το κατώφλι της ενηλικίωσης να ανακαλύψω τον εαυτό μου μέσα από διάφορα μονοπάτια. Έτσι ασχολήθηκα με την αγιογραφία, το θεατρικό παιχνίδι, την δημιουργική γραφή, τον χορό και χίλια δυο άλλα.
Όμως όλα αυτά τα μονοπάτια με οδήγησαν ξανά πάλι πίσω στα παραμύθια που πρωτοαγάπησα. Οι μεγάλες αγάπες δεν ξεχνιούνται, σκέφτηκα και άρχισα να βαδίζω ξανά ανάμεσα σε ξωτικά, νεράιδες και στοιχειά. Όλοι αυτοί οι σύντροφοι με βοήθησαν να μοιραστώ τις ιστορίες μου με άλλους κι έτσι οι ιστορίες μου βρέθηκαν στις ανθολογίες παραμυθιών των Εκδόσεων Συμπαντικών Διαδρομών. Το 2016 κυκλοφόρησε το πρώτο μου βιβλίο με λαϊκά παραμύθια και το 2017 το δεύτερο από τις ίδιες εκδόσεις με την ίδια θεματολογία.
Λατρεύω να αφηγούμαι και να συλλέγω λαϊκά παραμύθια, να ακούω μουσική από βινύλια και να ανακατεύω βότανα για να φτιάχνω σαπούνια, όταν έχω ελεύθερο χρόνο.