Αλεπού: η (κουτο)πόνηρη προστάτης και τιμωρός της μυθολογίας
Art- Red Fox - by Joni Johnson-Godsy
Κάθε Απρίλη η αλεπού αντικρίζει για πρώτη φορά το φως και ήδη τον Ιούνιο είναι έτοιμη να «τρομοκρατήσει» τα κοντινά χωριά, πολυμήχανη στους τρόπους που σκαρφίζεται για να διαρρήξει τα κοτέτσια των χωριανών και να κλέψει τα πολυπόθητα κοτόπουλα. Η μακροχρόνια φήμη της εξυπνάδας της, ωστόσο, μάλλον οφείλεται στο γεγονός ότι, παρά την αμείλικτη καταδίωξη των εκδικητικών χωρικών αλλά κι εκείνων που επιθυμούν την πλούσια πορτοκαλιά της γούνα, κάθε χρόνο τίθεται ενάντια στις πιθανότητες κι επιβιώνει.
Στην Ελλάδα, από αρχαιοτάτων χρόνων, η αλεπού κατέχει ξεχωριστή θέση στη μυθολογία και τη λαϊκή παράδοση. Δεδομένου ότι η μυθολογία ήταν ένας τρόπος των τότε ανθρώπων να εξηγήσουν πράγματα πέρα από τη λογική τους, η αλεπού παρουσιαζόταν στις διηγήσεις τους ως καταστροφική λαφυραγωγός και πονηρή ή μάλλον, κουτοπόνηρη απατεώνισσα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η συσχέτιση της αλεπούς με τον θεό Διόνυσο και τον άνθρωπο αντιπρόσωπό του, τον Ορφέα, στην περιοχή της Λυδίας. Ένα προσωνύμιο του Διονύσου ήταν «Βασσαρεύς», προερχόμενο από την ονομασία του ενδύματος που ο ίδιος αλλά και οι Μαινάδες του φορούσαν κατά τη θρακική παράδοση, και το οποίο σημαίνει αλεπού, αφού αρχικά οι ρόμπες αυτές λεγόταν πως φτιάχνονταν από δέρματα του ζώου τούτου.
Πρώτη, ίσως, χρονολογική αναφορά στην αλεπού στην αρχαία ελληνική μυθολογία, αποτελεί η Τευμησ(σ)ίαἀλώπηξ, η αλεπού του όρους Τευμησσός. Σύμφωνα με την παράδοση, την άγρια τούτη αλεπού την είχαν στείλει οι θεοί του Ολύμπου για να τιμωρήσουν τους Θηβαίους για τα λάθη που διέπρατταν στη διακυβέρνηση της πόλης τους. Σαν ένας άλλος δράκος της Silene (από τον μύθο του Αγ. Γεωργίου), ο μόνος τρόπος να εξευμενιστεί η Τευμησία αλεπού και να σταματήσει να καταστρέφει και να λεηλατεί την Καδμεία -το οχυρό της Θήβας- ήταν να της προσφέρουν οι Θηβαίοι ένα παιδί κάθε μήνα, ώστε να μην τους σκοτώσει όλους. Η καταδίκη της Τευμησίας αλεπούς ήρθε, όταν ο Αμφιτρύων κάλεσε τον Κέφαλο, ο οποίος διέθετε έναν σκύλο, δημιούργημα του Ηφαίστου (στις εκδοχές που η Λαίλαπα ταυτίζεται με τον Χρυσό Κύνα) , που φημιζόταν για την ικανότητα του να πιάνει όλα τα θηράματα. Κι όμως, τα δύο θεριά αποδείχθηκαν ισάξια. Έτσι ο Δίας, για να δώσει τέλος σε αυτό το κυνηγητό, μετέτρεψε και τα δυο πλάσματα σε πέτρινα αγάλματα κι έπειτα τα μετέτρεψε στους αστερισμούς του Μικρού και Μεγάλου Κυνός.
Η περιέργεια για την αλεπού και την πονηριά της δεν έπαψε να απασχολεί τον ελληνικό νου, και μερικούς αιώνες αργότερα, τον 4ο αιώνα π.Χ. ο παγκοσμίως γνωστός παραμυθάς Αίσωπος, αφιέρωσε πολλούς από τους μύθους του στο πλάσμα τούτο, διδάσκοντάς μας κάθε φορά και κάτι διαφορετικό. Ορισμένοι από αυτούς είναι οι ακόλουθοι:
Στον μύθο Το Λιοντάρι, ο Γάιδαρος και η Αλεπού, ύστερα από μια μέρα κοινού κυνηγιού, οι τρείς ήρωες καλούνται να μοιράσουν τη λεία τους. Όταν ο γάιδαρος μοιράζει ίσα τη λεία, το λιοντάρι τον κατασπαράζει, καλώντας ύστερα την αλεπού να κάνει τη μοιρασιά, πλέον στα δύο. Η αλεπού, πονηρή, δίνει όλα τα αγρίμια στο λιοντάρι, ικανοποιώντας τον, έχοντας μάθει το μάθημά της από το πάθημα του γάιδαρου. Έτσι κι οι άνθρωποι, όπως κι η αλεπού, πρέπει να μαθαίνουν από τα λάθη των άλλων κι όχι μόνο από τα δικά τους, για να επιβιώσουν.
Art- Red Fox - by Joni Johnson-Godsy
Στον μύθο Η Αλεπού και τα Σταφύλια, η πονηρή αλεπού, αφού δεν καταφέρνει να φτάσει τα πολυπόθητα σταφύλια του αμπελιού και να ικανοποιήσει την πείνα της, τα βαφτίζει άγουρα και ξινά. Έτσι κι οι άνθρωποι, πολλές φορές, όταν δεν μπορούν να κάνουν κάτι, σκαρφίζονται δικαιολογίες, πράγμα που, εμπνεόμενοι από τον μύθο, έγραψαν και σε παροιμία: «Όσα δε φτάνει η αλεπού, τα κάνει κρεμαστάρια».
Στον μύθο Η Αλεπού που Φούσκωσε η Κοιλιά της Πολύ, η πάντοτε πεινασμένη αλεπού βρίσκει μέσα στην κουφάλα μιας βελανιδιάς μπόλικο φαγητό και το κάνει μια χαψιά, με αποτέλεσμα να πρηστεί η κοιλιά της και να μην μπορεί να βγει. Όταν ζητάει από μια άλλη αλεπού βοήθεια, εκείνη της αποκρίνεται πως το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να περιμένει να ξεπρηστεί, διδάσκοντάς μας πως σε ορισμένες περιπτώσεις, η υπομονή είναι η μόνη λύση.
Καθώς τα χρόνια περνούσαν, η αλεπού αναδείχθηκε σε αναπόσπαστο κομμάτι της προφορικής λαϊκής παράδοσης της χώρας και πολλά παραμύθια και παροιμίες γράφτηκαν με την κυρα-Μάρω ως πρωταγωνίστρια.
Στην ιστορία Λιοντάρι, Λύκος και Αλεπού, η παμπόνηρη αλεπού αρνείται να επισκεφθεί τον άρρωστο βασιλιά-λιοντάρι στο νεκροκρέβατό του. Όταν, όμως, ο λευκός λύκος την «καρφώνει» στο λιοντάρι, η αλεπού εμφανίζεται, δικαιολογεί την απουσία της λέγοντας ότι είχε πάει να βρει έναν ξακουστό γιατρό για να τον σώσει και υποδεικνύει ως μοναδική του σωτηρία να κόψει στη μέση έναν λευκό λύκο και να τυλιχτεί με το τομάρι του, παίρνοντας ευθύς αμέσως την εκδίκηση της και κερδίζοντας την εύνοια του βασιλιά.
Σύμφωνα με την ιστορία Η Αλεπού Δέκα Χρονών και τ’ Αλεπουδάκι Έντεκα, από την οποία φαίνεται να προέκυψε και το γνωστό ρητό, η μητέρα αλεπού καθόταν κάποτε στην κορυφή ενός λόφου ακίνητη, ώσπου ένα από τα παιδιά της τη ρώτησε τι έκαναν εκεί. Τότε, εκείνη του αποκρίθηκε πως ζεσταίνονταν, από τη φωτιά που υπήρχε στο αντικρινό βουνό. Το παιδί της δεν μίλησε αμέσως, μα αργότερα άρχισε να της φωνάζει ζητώντας νερό. Κι όταν εκείνη το ρώτησε τι συνέβαινε, εκείνο της απάντησε πως μια σπίθα πετάχτηκε από τη φωτιά και το έκαψε. Η μαμά αλεπού, περήφανη, αποκρίθηκε πως ήταν πλέον έτοιμο να ζήσει μόνο του.
Στην ιστορία Η Αλεπού στον Λάκκο, η πάντοτε πεινασμένη αλεπού, τριγύριζε στο δάσος ψάχνοντας κάτι να φάει, μάταια ωστόσο. Με ζήλια κοίταζε τα πουλιά στα δέντρα κι ευχόταν να ήταν κι εκείνη πουλί, για να μπορούσε να τα πιάσει. Καθώς έκανε αυτή τη σκέψη, όμως, έπεσε μέσα σ’ έναν λάκκο. Χαρούμενη που δεν ήταν γεμάτος με νερό, πλέον συνειδητοποίησε πως ζητούσε πολλά, όταν ευχόταν να ήταν πουλί.
Στις μέρες μας, η αλεπού συνεχίζει να κατέχει ξεχωριστή θέση στον ελληνικό νου. Ιστορίες γράφονται ακόμη και σήμερα με πρωταγωνίστριες έξυπνες κι εφευρετικές αλεπούδες (π.χ. Η Αλεπού η Καπελού της Γιολάντας Τσορώνη, Η Αλεπού Κηπουρός της Άννας Τζώρτζη, Αχ Αυτή η Αλεπού, της Φιλομήλας Βακάλη-Συρογιαννοπούλου), το γνωστό παιδικό τραγούδι «Ήταν Ένας Γάιδαρος» διδάσκει ακόμη στις νέες γενιές για την «κακή σκέψη της κυρα-Μάρως», ενώ η αλεπού γεμίζει σελίδες και σελίδες στις ελληνικές εκδοχές των αστρολόγων.
Ωστόσο, το φανταστικό πέπλο που περιτριγυρίζει την αλεπού, δεν αποτελεί αποκλειστικό κτήμα των Ελλήνων.
Art by Sarah Graybill
Στην ασιατική προφορική παράδοση, οι αλεπούδες-πνεύματα (fox-spirit) ή Αλεπούδες με τις Εννιά Ουρές (kitsune, kyuubi, nine-tailedfox) θεωρούνται πλάσματα έξυπνα, τα οποία κατέχουν μαγικές ικανότητες και συχνά αναδεικνύονται σε βοηθούς και αγγελιαφόρους των θεών (οι θεοί οι ίδιες, όπως ο Inari). Πιο συνήθης, ανάμεσα στις μαγικές τους ικανότητες, είναι οι ικανότητά τους να μεταμορφώνονται σε ανθρώπους, και συγκεκριμένα σε πανέμορφες γυναίκες, γεγονός που είτε χρησιμοποιούν για να ξεγελάσουν τους ανθρώπους, είτε για να δράσουν ως προστάτες, φίλοι, εραστές και σύντροφοι. Σε ορισμένες περιπτώσεις, επίσης, έχουν την ικανότητα να «καταλαμβάνουν» έναν άνθρωπο (kitsunetsuki) ή και μια ολόκληρη οικογένεια (kitsunemochi), κάνοντάς τους κάποτε να έχουν βίαια ξεσπάσματα ή χαρίζοντας τους γνώσεις, προστασία και πλούτη. Στην Κίνα, απ’ όπου φαίνεται να γεννήθηκαν τέτοιου είδους μύθοι, τα πνεύματα αυτά είναι γνωστά ως húlijīng (foxspirit), στην Ιαπωνία ως kitsune (fox) και στην Κορέα ως kumiho (nine-tailedfox). Ακολουθούν ορισμένες επιλογές από λαϊκά παραμύθια των τόπων τούτων, με πρωταγωνίστριες αλεπούδες-πνεύματα.
Σύμφωνα με το ιαπωνικό λαϊκό παραμύθι Πώς οι Αλεπούδες Μάγεψαν Έναν Άνδρα και του Ξύρισαν το Κεφάλι, κάποτε μια εύπορη οικογένεια στο χωριό Iwahara διοργάνωσε ένα δείπνο. Κάποια στιγμή, η συζήτηση γύρισε στις αλεπούδες κι οι καλεσμένοι άρχισαν να διηγούνται ιστορίες ανδρών που μαγεύτηκαν από αυτές. Ένας άνδρας όμως ο Tokutaro, έσπευσε να τους σταματήσει, αδυνατώντας να πιστέψει ότι ένας σοβαρός άνδρας μπορούσε να ξεγελαστεί από μια αλεπού. Μάλιστα, για να τους αποδείξει ότι εκείνος ποτέ δεν θα έπεφτε θύμα μιας τέτοιας παγίδας, αποφάσισε να περάσει ολόκληρο εκείνο το βράδυ στο χερσότοπο Maki, ο οποίος φημιζόταν ως τόπος δράσης των αλεπούδων-πνευμάτων. Φτάνοντας στον χερσότοπο, ο Tokutaro αντίκρισε μια αλεπού να τρέχει μέσα στα μπαμπού και μια στιγμή αργότερα εμφανίστηκε μπροστά του η κόρη του αρχηγού του γειτονικού χωριού, η οποία προσφέρθηκε να τον οδηγήσει ως το χωριό της. Ο Tokutaro ήταν σίγουρος πως επρόκειτο για παγίδα των αλεπούδων κι έτσι, αποφασισμένος να της τη φέρει, δέχθηκε ψάχνοντας να εντοπίσει την ουρά της να ξεμυτάει από τις φορεσιές της, άδικα όμως. Φτάνοντας στο χωριό, ο Tokutaro αποκάλυψε στους γονείς της κοπέλας πως επρόκειτο στην πραγματικότητα για μια αλεπού που είχε πάρει τη μορφή της κι αμέσως άρχισε να τη βασανίζει, για να την αναγκάσει να αποκαλύψει την πραγματική της μορφή. Όταν η κοπέλα ξεψύχησε, παραμένοντας άνθρωπος, οι γονείς της άρχισαν να οργανώνουν την καταδίκη του Tokutaro. Τότε στο σπίτι κατέφθασε ένας ιερέας, ο οποίος τους πρότεινε αντί να σκοτώσουν τον Tokutaro, να τον ξυρίσουν και να τον παραδώσουν σε εκείνον, ώστε να ζήσει ως μοναχός. Καθώς ο ιερέας ξύρισε τον Tokutaro και η τελετή ολοκληρώθηκε, ο Tokutaro βρέθηκε ξανά στον χερσότοπο Maki, συνειδητοποιώντας πως οι αλεπούδες τον είχαν πράγματι ξεγελάσει, ξυρίζοντας τα μαλλιά του.
Στην Κινεζική λαϊκή ιστορία Η Εκδίκηση της Αλεπούς, κάποτε, μια ομάδα ανδρών που είχαν ακούσει διηγήσεις για αλεπούδες που έπαιρναν ανθρώπινη μορφή και αποπλανούσαν άνδρες, έστησαν παγίδες κι έπιασαν δύο αλεπούδες. Τραυματίζοντας τα πόδια τους και δένοντάς τες για να μην μπορούν να ξεφύγουν, οι άντρες τις πρόσταξαν να μεταμορφωθούν σε γυναίκες και να τους σερβίρουν κρασί. Μόνο τότε θα τις άφηναν ελεύθερες. Όταν οι αλεπούδες δεν ανταποκρίθηκαν, οι άντρες σκότωσαν τη μία. Τότε, η άλλη αλεπού τους μίλησε με ανθρώπινη λαλιά, λέγοντας πως δεν μπορούσε να μεταμορφωθεί σε γυναίκα, γιατί δεν είχε να φορέσει ρούχα. Τους άντρες δεν τους ένοιαξε, όμως, αυτό. Καθώς η αλεπού έλαβε τη μορφή γυναίκας, οι άντρες της χίμηξαν κι ύστερα την ανάγκασαν να τους σερβίρει κρασί. Ήταν υπάκουη, κι έτσι δέχθηκαν να χαλαρώσουν λίγο το σχοινί που την κρατούσε. Τότε, όμως, η γυναίκα ξεγλίστρησε και καθώς οι άντρες πήραν τον δρόμο του γυρισμού, αντίκρισαν όλα τα σπίτια τους τυλιγμένα στις φλόγες, ξέροντας πως αυτή ήταν η εκδίκηση της αλεπούς.
Στην Ιαπωνία οι αλεπούδες αυτές σχετίζονται και με τα Kitsunebi (“Foxfires”), τα αντίστοιχα των ευρωπαϊκών Willo’ Wisps.
Στο Κορεάτικο παραμύθι Το Κορίτσι Αλεπού, μια φορά κι έναν καιρό, η κόρη ενός πλούσιου αφέντη πήγε στο δάσος να μαζέψει μανιτάρια, πριν το καταλάβει όμως νύχτωσε. Ο πατέρας της έστειλε άντρες να την εντοπίσουν κι ευτυχώς τη βρήκαν σώα κι αβλαβή. Από την επόμενη κιόλας νύχτα οι αγελάδες κι ύστερα τα γουρούνια του αφέντη άρχισαν να πεθαίνουν μυστηριωδώς κι όσους άντρες κι αν έστειλε ο αφέντης να παραφυλάξουν, για να μάθουν τι συνέβαινε, του έλεγαν την ίδια ιστορία: η κόρη του σκότωνε τα ζωντανά, κλέβοντας τα συκώτια τους και τρώγοντάς τα (μοτίβο αντίστοιχο με τη δική μας Στρίγκλα). Κι όμως, ο άντρας δεν πίστεψε κανέναν, τόσο πολύ αγαπούσε τη μοναχοκόρη του. Μέχρι και τον γιο του έδιωξε από το σπίτι. Ο γιος του, περιπλανώμενος για μήνες στα βουνά, συνάντησε έναν μοναχό και του είπε την ιστορία του. Ο μοναχός του εξήγησε πως η αδερφή του ήταν νεκρή, πως εκείνο το βράδυ στο δάσος κάποια αλεπού την είχε φάει, παίρνοντας ύστερα τη μορφή της. Μαζί, τότε, κατέστρωσαν ένα σχέδιο. Επιστρέφοντας ξανά στο σπίτι του, ο γιος συνειδητοποίησε πως οι γονείς του ήταν νεκροί, θύματα κι εκείνοι της αλεπούς. Ο νέος προσπάθησε να ξεφύγει, μα η αλεπού ήταν πονηρή και τον πήρε στο κατόπι. Εκείνος, όμως, είχε έναν άσσο στο μανίκι του: τρία μαγικά φιαλίδια που του είχε δώσει ο μονάχος. Το κόκκινο, εξαπέλυσε εναντίον της μια φωτιά. Το πράσινο, δημιούργησε ένα θαμνώδη φράχτη. Το μπλε γέννησε μια μεγάλη λίμνη, βυθίζοντας μέσα της την κοπέλα. Όταν το σώμα της αναδύθηκε στην επιφάνεια, είχε πάρει ξανά τη μορφή της αλεπούς.
Art source here
Στην ευρωπαϊκή παράδοση, σαφώς, η πιο γνωστή αλεπού είναι ο Reynard (ή Renart/Reineke/Reintje/Reynaert), πρωταγωνιστής μιας μεγάλης σειράς σατυρικών παραμυθιών και διηγήσεων που χρονολογούνται ήδη από τον 10ο αιώνα μ.Χ. έχοντας ως αυθεντική πατρίδα τους τη Γερμανία και εμπνευσμένα σε μεγάλο βαθμό από την παγκόσμια μυθολογία και ιδιαίτερα από τις μυθολογίες της αρχαίας Ρώμης και της αρχαίας Ελλάδας. Τα «έπη» αυτά σύντομα διαδόθηκαν στη Γαλλία, για να ειπωθούν αυτήν τη φορά σε έμμετρο λόγο και πλέον το γαλλικό έπος Romande Renart,με τα 28 μέρη και τους σχεδόν 40.000 στίχους θεωρείται από πολλούς η βασική πηγή της γιγάντιας μυθολογίας του Reynard. Μάλιστα, η τεράστια σημασία του έπους του Reynard αποδεικνύεται κι από το γεγονός ότι η λέξη “renard” αντικατέστησε την παλαιότερη “goupil” για την αλεπού στα Γαλλικά. Αυθεντικές ιστορίες με πρωταγωνιστή τον Reynard συνεχίστηκαν να γράφονται από πληθώρα συγγραφέων σε ολόκληρη την Ευρώπη έως και τον 15ο αι., ενώ ακόμη και σήμερα ο Reynard εμφανίζεται σε πληθώρα λογοτεχνικών έργων, κόμικς, ταινιών και σειρών.
Στις ιστορίες, τα έπη και τα ποιήματα αυτά, ο Reynard παρουσιάζεται ως ύπουλος, ανήθικος, δειλός και εγωιστής κι όμως έχει αναδειχθεί σε αγαπημένο ήρωα, καθώς η ύπουλη εξυπνάδα του αποδεικνύεται πάντα ως ο μόνος τρόπος να επιβιώσει, στις συγκρούσεις του ενάντια στον Isengrim, τον δυνατό αλλά ανόητο λύκο. Άλλος ένας μόνιμος «εχθρός» του Reynard είναι ο Βασιλιάς Nobel, το λιοντάρι, ο οποίος στέλνει διαρκώς ζώα-ακολούθους του για να τον συλλάβουν, κι όμως πάντα πέφτουν θύματα της εξυπνάδας του. Σε μια ιστορία, ο Reynard λέει στον Bruun την αρκούδα ότι υπάρχει μέλι μέσα σ’ ένα δέντρο και καθώς ο Bruun κοιτάζει μέσα, φρακάρει. Σε μια άλλη ιστορία, ο Reynard στέλνει τον Tybbert τη γάτα σε ένα κοτέτσι κι εκεί τον κλειδώνει, μέχρι που ο θόρυβος τραβάει την προσοχή του ιερέα, που τον πετάει έξω κλοτσηδόν.
Μια από τις πιο γνωστές ιστορίες του κύκλου του Reynard, περιγράφει πώς ο Reynard, διψασμένος καθώς ήταν, βρέθηκε σε ένα πηγάδι και χωρίς δεύτερη σκέψη μπήκε στον ξύλινο κουβά και κατέβηκε στον πάτο του για να πιει νερό. Αφού ξεδίψασε, ο Reynard συνειδητοποίησε πως δεν μπορούσε να βγει από το πηγάδι. Ο μόνος τρόπος ήταν κάποιος άλλος να μπει στον δεύτερο κουβά στην κορυφή του πηγαδιού, ώστε ο δικός του να ανέβει. Τότε στην κορυφή του πηγαδιού εμφανίστηκε ο λύκος Isengrim, απορώντας τι δουλειά είχε ο Reynard μέσα σ’ ένα πηγάδι. Ο πονηρός Reynard, τότε, του είπε πως είχε βρει ένα κομμάτι τυρί τόσο μεγάλο, που δεν μπορούσε να το φάει μόνος του, και τον προσκάλεσε να κατέβει. Ο Isengrim, περνώντας τότε την αντανάκλαση του φεγγαριού για κεφάλι τυρί, ξέχασε τις πολλές φορές που ο Reynard τον είχε ξεγελάσει κι έτσι βάλθηκε να κατέβει στο πηγάδι. Κι όσο κατέβαινε, τόσο ο κουβάς του Reynard ανέβαινε. Όταν πια ο Isenrgim κατάλαβε πως ο Reynard τον είχε κοροϊδέψει για άλλη μια φορά, ήταν πλέον αργά. O Reynard είχε ήδη γίνει καπνός, και όσο κι αν ούρλιαζε ο Isengrim, κανείς δεν ερχόταν να τον βοηθήσει. Αντιθέτως, τον άκουσαν κάποιοι αγρότες και βλέποντας τον, άρχισαν να τον λιθοβολούν. Όταν πια ξημέρωσε, ο Isengrim ήταν νεκρός.
Αυτή είναι μονάχα μία από τις πάμπολλες ιστορίες με πρωταγωνιστή τον Reynard και δεν επιλέχθηκε τυχαία, ανάμεσα στις υπόλοιπες. Ίσως να το καταλάβατε ήδη, μα θα το επισημάνουμε κι εδώ. Η ιστορία τούτη είναι μια ελαφριά παραλλαγή στον γνωστό μύθο του Αισώπου Η Αλεπού κι ο Τράγος, στην οποία η Αλεπού ξεγελά με παρόμοιο τρόπο τον Τράγο, αφήνοντάς τον αβοήθητο στον πάτο του πηγαδιού και διδάσκοντάς μας πως πρέπει πάντα να ξέρεις πώς να ξεμπλέξεις από μια δύσκολη κατάσταση, πριν εξαρχής μπλεχτείς σε αυτή.
Στη βουλγάρικη και ρωσική λαογραφική παράδοση, γνωστή είναι η Kuma Lisa (Γιαγιά Αλεπού), απεικονιζόμενη συνήθως ως μια ύπουλη θηλυκή αλεπού. Σε μια τυπική βουλγάρικη ιστορία, η Kuma Lisa παντρεύεται έναν άστεγο γάτο και πείθει όλα τα άλλα ζώα ότι είναι τρομερός κι επικίνδυνος, αναγκάζοντάς τα να του φέρνουν φαγητό για να τον εξευμενίσουν. Σε άλλες ιστορίες, η πείνα της Kuma Lisa τη βάζει σε μπελάδες, όπως τότε που τρύπωσε σ’ έναν αμπελώνα μέσα από μια μικρή εσοχή κι έφαγε τόσο πολύ, που έπρεπε να περιμένει νηστική μέχρι να χωρέσει να περάσει ξανά από την τρύπα (βλ. Μύθος του Αισώπου, Η Αλεπού που Φούσκωσε η Κοιλιά της Πολύ).
Art by pureart.ca
Στο ρώσικο λαϊκό παραμύθι Η Αλεπού, ο Λαγός κι ο Κόκορας, μια φορά κι έναν καιρό η αλεπού είχε ένα σπίτι φτιαγμένο από πάγο κι ο λαγός ένα σπίτι φτιαγμένο από ξύλο. Έφτασε, όμως, η άνοιξη και το σπίτι της αλεπούς έλιωσε, έτσι εκείνη ζήτησε από τον λαγό να τη φιλοξενήσει και με την πρώτη ευκαιρία τον πέταξε έξω. Άστεγος πλέον ο λαγός, συνάντησε στις περιπλανήσεις του έναν λύκο, μια αρκούδα κι ένα βόδι, καθένας από τους οποίους προσφέρθηκε να τον βοηθήσει να διώξει την αλεπού απ’ το σπίτι. Η αλεπού όμως τους φοβέριζε όλους, διώχνοντάς τους μακριά. Τότε ο λαγός συνάντησε έναν κόκορα μ’ ένα αιχμηρό δρεπάνι. Αφού, λοιπόν, του εξήγησε τι είχε συμβεί, μαζί επέστρεψαν στο σπίτι του λαγού, όπου ο κόκορας άρχισε να φωνάζει ότι αν η αλεπού δεν έφευγε αμέσως, θα τη σκότωνε με το δρεπάνι του. Η αλεπού, φοβισμένη, αφού ντύθηκε έκανε να τρέξει μακριά απ’ το σπίτι. Ποτέ δεν πρόλαβε. Μόλις ξεπρόβαλε από την πόρτα του σπιτιού, ο κόκορας τη σκότωσε. Έτσι, ο κόκορας κι ο λαγός έζησαν μαζί ευτυχισμένοι.
Στην αφρικανική παράδοση, η αλεπού ανήκει στα πλάσματα εκείνα που θεωρείται πως καταστρέφουν τον αρμονικό παράδεισο στον οποίο κατοικούν τα υπόλοιπα ζώα. Μία από τις ιστορίες δημιουργίας της φυλής Dogon από το Μάλι, αφηγείται πως η υπερθεότητα Amma γέννησε τα πρώτα δίδυμα του σύμπαντος. Το ένα από αυτά τα δίδυμα, ο Ogo, ανυπομονούσε τόσο να γεννηθεί που «επιτάχυνε» τη διαδικασία. Για τιμωρία, η Amma τον μετέτρεψε στον Yurugu, μια ωχρή αλεπού δίχως γλώσσα (Pale Fox). Με τα χρόνια ο Yurugu αναδείχθηκε σε σύμβολο της αταξίας, παντοτινός εχθρός του φωτός, του νερού, της γονιμότητας και του πολιτισμού. Μοναδικό καλό του είναι το γεγονός πως στ’ αχνάρια που αφήνει στο έδαφος, οι προφήτες της φυλής Dogon μπορούν να διαβάσουν το μέλλον.
Η μυθολογική παράδοση της αλεπούς, βέβαια, δεν σταματάει εδώ. Στην Ιταλία απαντάται η ιστορία Η Αλεπού Giovannuzza, στην οποία η επώνυμη αλεπού βοηθάει έναν φτωχό χωρικό να προσποιηθεί τον άρχοντα για να παντρευτεί την κόρη του βασιλιά και να γίνει πράγματι πλούσιος, ωστόσο τον εγκαταλείπει όταν εκείνος δεν τηρεί την υπόσχεση του να τη φροντίσει. Στην ιουδαϊκή παράδοση, απαντάται η ιστορία Η Αλεπού και τα Ψάρια σύμφωνα με την οποία στην αυγή του κόσμου, το μόνο πλάσμα που κατοικούσε στις θάλασσες ήταν το τέρας Λεβιάθαν. Ο Άγγελος του Θανάτου αποφάσισε να πάρει ένα πλάσμα από κάθε είδος και να το ρίξει στη θάλασσα, όμως η αλεπού τον ξεγέλασε, δείχνοντάς του την αντανάκλασή της στο νερό και λέγοντας πως ο Άγγελος είχε ήδη πάρει τον καλύτερο της φίλο. Στην ιστορία του Ανατολικού Πακιστάν Οι Πέντε Μικρές Αλεπούδες κι η Τίγρης, ο μπαμπάς-αλεπού καυχιέται διαρκώς στη σύζυγό του για την εξυπνάδα του, παρόλο που εκείνη καταφέρνει σχεδόν κάθε φορά να συγκεντρώσει περισσότερα τρόφιμα για τα πέντε παιδιά τους. Αυτό αλλάζει, όμως, όταν έρχονται αντιμέτωποι με μια πεινασμένη τίγρη και είναι η μαμά-αλεπού εκείνη που καταφέρνει να τους σώσει.
Art by Ian Perks
Στις παραδόσεις και τη μυθολογία των διαφόρων φυλών των Ιθαγενών της Αμερικής, οι αλεπούδες τελούν μια σειρά από διαφορετικούς ρόλους, όντας συνήθως έξυπνα πλάσματα, που συχνά βοηθούν τους ανθρώπους ή άλλα ζώα να λύσουν κάποιο πρόβλημα ή τιμωρούν τους απρόσεκτους και τους αλαζόνες. Στις νοτιότερες περιοχές, καθώς και στο Μεξικό, η αλεπού παρουσιάζεται ως ασεβής ταραχοποιός, αναλαμβάνοντας τον ρόλο που κατέχει το Κογιότ στις λαϊκές δοξασίες των βορειότερων περιοχών. Στη μυθολογία ορισμένων φυλών της Βόρειας Καλιφόρνια κάνει την εμφάνιση της η Ασημένια Αλεπού (Silver Fox), ως μια καλή θεότητα της Δημιουργίας. Σε άλλες φυλές, όπως οι Blackfoot και οι Apache, η αλεπού συσχετίζεται με τη φωτιά και τον ήλιο, και σύμφωνα με κάποιους μύθους ήταν η αλεπού που έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς για να τη δώσει στους ανθρώπους (βλ. Προμηθέας στην αρχαία Ελληνική Μυθολογία). Οι Arapahos συνδέουν τις μικρές αλεπούδες (Kit Fox) με την ιερή πίπα, ενώ οι Quechua κι άλλες φυλές Ινδιάνων από τις Άνδεις, παρουσιάζουν στις διηγήσεις τους την αλεπού ως άπληστη κλέφτρα και, συνήθως, κακό οιωνό. Πέρα από την ύπαρξη της αλεπούς στις μυθολογικές παραδόσεις όλων των παραπάνω, η αλεπού έχει αναδειχθεί και σε σύμβολο πολλών φυλών, όπως η Creek, η Menominee και η Hopi.
Μία από τις λαϊκές ιστορίες των Ιθαγενών με πρωταγωνίστρια την αλεπού είναι Η Αλεπού και ο Υπερόπτης Μνηστήρας: Κάποτε, μια πεινασμένη αλεπού περιπλανιόταν στο δάσος όταν ένα τραγούδι έφτασε στ’ αυτιά της και απ’ την κορυφή του αντικρινού λόφου είδε να ξεπροβάλει ένα φτερό ερωδιού. Η αλεπού, για μια στιγμή πίστεψε πως επρόκειτο για ένα πουλί κι ετοιμάστηκε να του χιμήξει. Αμέσως, όμως, κατάλαβε πως στην πραγματικότητα ήταν ένας άνδρας ονόματι Φτερό Ερωδιού κι ότι το φτερό που είχε δει ήταν μέρος του gustoweh, του καπέλου του. Ο άντρας κατευθυνόταν στο γειτονικό χωριό με σκοπό να εντυπωσιάσει μια νέα, τραγουδώντας στη διαδρομή, καυχούμενος για τη γενναιότητα του, την ενδυμασία του και τις ικανότητές του στο ψάρεμα. Πράγματι, η αλεπού μπορούσε να μυρίσει τα ψάρια που κουβαλούσε στο δισάκι του κι έτσι, ενώ ως τότε κρυβόταν από φόβο ότι ο άντρας θα τη σκότωνε για να της πάρει το δέρμα, μεμιάς ένα σχέδιο άρχισε να πλέκεται στον νου της. Προσποιούμενη την ψόφια, άφησε τον άντρα να την πιάσει και, χαρούμενος όπως ήταν που πλέον θα είχε να δείξει και μια νεκρή αλεπού στη μέλλουσα νύφη του, ισχυριζόμενος ότι την είχε σκοτώσει ο ίδιος, να τη βάλει στον σάκο με τα ψάρια. Η αλεπού τότε, άνοιξε μια τρύπα στον πάτο του σάκου, ρίχνοντας ένα-ένα τα ψάρια στον δρόμο, πριν πέσει κι η ίδια. Όταν, λοιπόν, ο άντρας έφτασε στο χωριό της μέλλουσας νύφης του, έχοντας προσελκύσει με το τραγούδι του όχι μόνο την ίδια και τη μητέρα της, αλλά και πολλούς περαστικούς, συνειδητοποίησε πως ο σάκος του ήταν πλέον άδειος. Ντροπιασμένος τότε και πλέον αμίλητος πήρε τον δρόμο της επιστροφής. Η αλεπού κατ’ αυτόν τον τρόπο του δίδαξε ένα σημαντικό μάθημα: το να καυχιέται κανείς δεν τον κάνει σπουδαίο· κι είναι ένα πράγμα να πιάνεις μια αλεπού κι άλλο να τη γδέρνεις.
Ακόμη κι αφού η Αμερική αποικήθηκε από τους Ευρωπαίους, δεν εγκατέλειψε την «αγάπη» της για τις αλεπούδες. Σε πολλές λαϊκές ιστορίες των Αφροαμερικάνων, οι οποίες καταγράφηκαν για πρώτη φορά από τον Joel Chandler Harris, αφηγούμενες πάντα από τον φανταστικό Θείο Remus, βασικός ανταγωνιστής ή «κακός» είναι ο Brer Fox. Σε μία από αυτές τις ιστορίες, ο Brer Fox κατασκευάζει ένα Tar-Baby, μια κούκλα από κολλώδη πίσσα, για να ισοφαρίσει μια διαμάχη με τον Brer Rabbit, τον «καλό» των ιστοριών του Θείου Remus. Όταν ο Brer Rabbit βρίσκει την κούκλα στον δρόμο, αρχίζει να της μιλάει κι εκνευρίζεται όταν εκείνη δεν του απαντά. Τότε αρχίζει να την κλωτσάει, κι όσο περισσότερο τη χτυπάει, τόσο περισσότερο κολλάει πάνω της.
Ο Brer Fox έλαβε σάρκα κι οστά στα αποσπάσματα κινουμένων σχεδίων της ταινίας Song of the South της Disney, που κυκλοφόρησε το 1946, ενσωματώνοντας τρείς από τις αφηγήσεις του Θείου Remus. Σε αντίθεση με το πώς απεικονιζόταν ο Br’er Fox στις πρότερες εικονογραφήσεις των Church, Frost και Kemble, οι σκιτσογράφοι της Disney αποφάσισαν να τον αποδώσουν πιο κωμικά. Η ταινία Song of the South δεν κυκλοφόρησε ποτέ σε βιντεοκασέτα ή σε dvd στην Αμερική, καθώς οι υπεύθυνοι της Walt Disney θεώρησαν πως μπορεί πλέον να θεωρούταν ρατσιστική, καθότι, όπως επισήμαναν αρκετοί κριτικοί, ωραιοποιούσε τη σχέση ιδιοκτήτη και σκλάβου, και μπορούσε να εκληφθεί από τους νεαρότερους θεατές ως προώθηση του θεσμού της δουλείας. Αυτή, βέβαια, δεν είναι η μόνη φορά που αλεπούδες αναδεικνύονται σε πρωταγωνιστές των ταινιών της Disney.
Art by Stephanie Law
Η Αλεπού και το Κυνηγόσκυλο, είναι η 24η ταινία κινουμένων σχεδίων της Walt Disney Pictures και βασίστηκε ελαφρώς στο ομώνυμο βιβλίο του Daniel P. Mannix, που κυκλοφόρησε το 1967. Η ιστορία ακολουθεί τις ζωές του Tod, μιας κόκκινης αλεπούς, και του Copper, του ημίαιμου κυνηγόσκυλου του Αφέντη, που παλεύουν να διατηρήσουν τη φιλία τους παρά την πεποίθηση όλων ότι είναι, από τη φύση τους, εχθροί. Η πρότερη 2η ταινία κινουμένων σχεδίων της Disney, Pinocchio, περιλάμβανε κι εκείνη μια ανθρωπόμορφη αλεπού, τον Τίμιο Τζον (Honest John) ο οποίος, μαζί με τον Γεδεών τον Γάτο, πείθουν τον Pinocchio να συμμετάσχει στο κουκλοθέατρο του Στρομπόλι. Δεν πρέπει να ξεχάσουμε επίσης ότι στην 22η ταινία κινουμένων σχεδίων της Disney, Robin Hood του 1973, ο τιτλικός Robin Hood απεικονίζεται ως μια ανθρωπόμορφη αλεπού. Το 2016, η 55η ταινία κινουμένων σχεδίων της Disney με τίτλο Zootopia, είχε ως δεύτερο πρωταγωνιστή της τον Nick Wilde, μια κόκκινη αλεπού. Ο Nick από μικρός ονειρευόταν να ενταχθεί στους προσκόπους κι όμως, όταν επιτέλους τα κατάφερε, έπεσε θύμα των ρατσιστικών πεποιθήσεων των άλλων παιδιών, πως οι αλεπούδες είναι ανάμεσα στα πιο αχρεία κι αναξιόπιστα ζώα. Πληγωμένος ο Nick, τότε, ορκίστηκε πως αν αυτό πίστευε ο κόσμος για τις αλεπούδες, τότε αυτό ακριβώς θα γινόταν: ο καλύτερος απατεώνας σε όλη τη Zootopia.
Ακόμα ένα παράδειγμα μιας αγαπημένης αλεπούς του φανταστικού, που συνδέεται έστω κι έμμεσα με τη Disney είναι ο Mr. Fox από το βιβλίο -κι έπειτα την ταινία- The Chronicles of Narnia: The Lion the Witch and the Wardrobe του Βρετανού συγγραφέα C.S. Lewis. Ο Mr. Fox είναι μια αλεπού (ηλικιωμένος στο βιβλίο, νεώτερος στην ταινία) που ζούσε στη Narnia στη διάρκεια της βασιλείας της Λευκής Μάγισσας κι ένας από τους πρώτους που έλαβε δώρο από τον Father Christmas, όταν ο Aslan έδωσε τέλος στον Μακρύ Χειμώνα. Στην ταινία ο ρόλος του διευρύνθηκε, και ο Aslan ανέθεσε σε εκείνον να σαρώσει ολόκληρη τη Narnia σε αναζήτηση πιθανών συμμάχων στον πόλεμο ενάντια στη Λευκή Μάγισσα.
Γνωστός είναι ακόμα ένας Mr. Fox, από το βιβλίο του RoaldDahl -και την ταινία που βασίστηκε σε αυτό- Fantastic Mr. Fox. Ο φανταστικός Mr. Fox ζει υπόγεια με τη γυναίκα και τα τέσσερα παιδιά του κι είναι αρκετά έξυπνος ώστε να ξεγελάει τους αγρότες γείτονες του και να τους κλέβει φαγητό, χωρίς αυτοί καν να το καταλάβουν.
Σαφώς, τα παραδείγματα αλεπούδων στη λογοτεχνία του φανταστικού, σε ταινίες και σειρές, είναι τόσα πολλά που είναι αδύνατον να χωρέσουν σε ένα μονάχα άρθρο. Ενδεικτικά αναφέρουμε ορισμένα βιβλία -ή σειρές βιβλίων- του φανταστικού με πρωταγωνίστριες αλεπούδες, σε αυθεντικές ιστορίες.
Στη σειρά βιβλίων φαντασίας «Redwall» (1986-2011) του Brian Jacques, ανταγωνιστεί σε κάποιο σημείο ο μασκοφόρος Slagar the Cruel, μια αλεπού. Επίσης, κυρίαρχος του Κάτω Κόσμου, των Hellgates, θεωρείται ο Vulpuz, ο πρόγονος όλων των αλεπούδων.
Στο βιβλίο του Garry Kilworth, Hunter’s Moon (1989), περιγράφεται η ζωή μιας οικογένειας αλεπούδων μέσα από πρωτότυπες ιστορίες για την καθημερινότητά τους με τα άλλα ζώα του δάσους.
Στο εικονογραφημένο βιβλίο φαντασίας για παιδιά της Judith Mellecker The Fox and the Kingfisher (1990) δυο αδέρφια επιχειρούν να ξεφύγουν από τη μητριά τους και μεταμορφώνονται ο ένας σε αλεπού κι η άλλη σε πουλί.
Στο βιβλίο Last Summer at Mars Hills της Elizabeth Hand (1998), ένα αγόρι Ινδιάνικης καταγωγής κατέχει ένα μαγικό φυλαχτό, που του επιτρέπει να μετατρέπεται σε αλεπού.
Στο βιβλίο Hunted της N. M. Browne (2002), ένα κορίτσι που βρίσκεται σε κώμα, ξυπνάει στο σώμα μιας αλεπούς σε ένα φανταστικό κόσμο.
Στη σειρά φαντασίας «The Shapeshifter» της Ali Sparkes, το πρώτο βιβλίο της οποίας ονομάζεται Finding the Fox (2006), ένα νεαρό αγόρι, ο Dax Jones, ανακαλύπτει πως είναι ένας Colas (Children of Limitless Ability) κι έχει την ικανότητα να μεταμορφώνεται σε αλεπού.
Στη σειρά φαντασίας «Foxcraft» της Inbali Iserles, η Isla, μια νεαρή αλεπού, ζει με τον αδερφό της έξω από τα εδάφη των άτριχων ανθρώπων, μέχρι που το σπίτι της δέχεται επίθεση από άγνωστες αλεπούδες κι εκείνη για να ξεφύγει, αναγκάζεται να δραπετεύσει στον ψυχρό, γκρίζο κόσμο των άτριχων, αρχίζοντας να μαθαίνει τα μυστικά της αρχαίας τέχνης του είδους της, της foxcraft.
Ακόμη και σήμερα, πολλά παραμύθια και βιβλία γράφονται βασισμένα στις λαϊκές παραδόσεις του κάθε τόπου για την αλεπού.
Βιβλιογραφία
Dah Roald, Fantastic Mr. Fox, George Allen & Unwin, 1970
Weinstock, Jeffrey Andrew (2014). The Ashgate Encyclopedia of Literary and Cinematic Monsters. p. 510
Werness, Hope B. Continuum Encyclopedia of Animal Symbolism in World Art. A&C Black, 2006.
Wolk, Douglas. Legends of the Fox: Kuma Lisa.
Αισώπου Μύθοι Μέρος Α’. Εκδόσεις Κ. Κωστόπουλος.
Μέγας, Γ.Α. Ελληνικά Παραμύθια Σειρά Β’, εκδόσεις Εστία, 1963
http://academia.issendai.com/foxtales/china-fox-victims-revenge.shtml
http://academia.issendai.com/foxtales/japan-fox-wedding.shtml
http://academia.issendai.com/foxtales/japan-shaved-by-foxes.shtml
http://disney.wikia.com/wiki/Br%27er_Fox
http://disney.wikia.com/wiki/Song_of_the_South
http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Literature/ReynardTheFox
http://www.coyotes.org/kitsune/myths_italian.html
http://www.coyotes.org/kitsune/myths_judaic.html
http://www.coyotes.org/kitsune/myths_korean.html
http://www.coyotes.org/kitsune/myths_various.html
http://www.godchecker.com/pantheon/african-mythology.php?deity=OGO
http://www.ilhawaii.net/~stony/lore26.html
http://www.mythindex.com/greek-mythology/B/Bassareus.html
http://www.native-languages.org/legends-fox.htm
http://yokai.com/kitsunetsuki/
https://el.wikisource.org/wiki/Αισώπου_Μύθοι/Αλώπηξ_και_τράγος
https://en.wikipedia.org/wiki/Foxes_in_popular_culture
https://russian-crafts.com/russian-folk-tales/fox-hare-cock.html
https://www.britannica.com/topic/Reynard-the-Fox-literary-character
https://www.britannica.com/topic/Tar-Baby-African-American-folktale#ref12289
https://books.google.gr/books?id=iBSDddO-9PoC&dq=moche+peru+fox&hl=el&source=gbs_navlinks_s
https://books.google.gr/books?id=OEg0CgAAQBAJ&dq=RUSSIA+KUMA+LISA&hl=el&source=gbs_navlinks_s
Pinocchio, directed by Ben Sharpsteen and Hamilton Luske. Starring Cliff Edwards, Dickie Jones, Christian Rub, Walt Disney Pictures, 1940.
Robin Hood, directed by Wolfgang Reitherman. Starring Phil Harris, Andy Devine, Walt Disney Pictures, 1973.
The Fox and the Hound, directed by Ted Berman, Richard Rich, and Art Stevens. Starring Mickey Rooney, Kurt Russell, Pearl Bailey, Walt Disney Pictures, 1981.
Zootopia, directed by Byron Howard and Rich Moore. Starring Ginnifer Goodwin, Jason Bateman, Idris Elba, Walt Disney Pictures, 2016.