Ο Λαμπριάτης, ο μήνας της Άνοιξης και του ψέματος στη λαογραφία

«Έστησε ο έρωτας χορό με τον ξανθό Απρίλη…» ένας από τους πιο όμορφους στίχους στους Ελευθέρους Πολιορκημένους του Διονύσιου Σολωμού, δίνει όλη τη σημασία του μήνα αυτού.

Ποιος ναυτικός μας, άραγε, δεν έχει ακούσει τη συμβουλευτική παροιμία που λέει ο λαός μας: «Απριλίου δεκαοχτώ, να ‘χεις το μάτι σου ανοιχτό. Πέρασαν οι δεκαοχτώ; Άραξε και σ’ ένα αυγό!» Κατά τη λαϊκή μετεωρολογία, λοιπόν, το τελευταίο όριο του χειμώνα είναι η 18η μέρα του Απρίλη.

Ο Απρίλης παράγεται από το ρήμα «aperire = ανοίγω», γιατί είναι μήνας της άνοιξης, της εποχής που ανοίγουν τα μπουμπούκια των λουλουδιών και των δένδρων. Ο Απρίλιος μέχρι την εποχή του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Ιουλίου Καίσαρα περιελάμβανε 29 ημέρες και από τότε 30. Το 65 μ.Χ. ο Νέρων προσπάθησε, χωρίς επιτυχία, να μετονομάσει τον Απρίλιο σε Νερώνιο (Neronius) σε ανάμνηση της σωτηρίας του μετά από μια αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας του στην οποία συμμετείχε και ο δάσκαλός του Σενέκας, που τελικά αυτοκτόνησε για να αποφύγει τον εξευτελισμό.

Πολλές, πάντως, ήταν οι γιορτές των αρχαίων Ρωμαίων οι οποίες ήταν αφιερωμένες σε διάφορους θεούς τους, όπως στην Αφροδίτη και τον Απόλλωνα (την 1η Απριλίου) τα Βενεράλια (Veneralia), τα Μεγαλήσια (Megalesia) από τις 4 έως τις 10 Απριλίου προς τιμή της θεάς Κυβέλης, με μουσικούς και γυμνικούς αγώνες, στις 21 Απριλίου τα Παλίλια (Palilia), ποιμενική γιορτή προς τιμή της θεάς Εστίας. Οι βοσκοί κρατούσαν κλαδιά δάφνης και ράντιζαν με νερό το έδαφος, ενώ άναβαν φωτιές με άχυρα και πηδούσαν τρεις φορές πάνω από αυτές για να εξαγνιστούν. Η γιορτή αυτή διατηρήθηκε μέχρι το 787 μ.Χ, οπότε καταργήθηκε με απόφαση της Ζ’ Οικουμενικής Συνόδου. Το έθιμο με τις φωτιές κρατά έως σήμερα. Ενώ στις 22 Απριλίου γιορτάζονταν τα Vinalia priora, οι πρώτες γιορτές κρασιού του έτους. Στα τέλη του μήνα ξεκινούσαν επίσης και τα Floralia, τα Ρωμαϊκά Ανθεστήρια, προς τιμήν της θεάς της βλάστησης και της Άνοιξης, της Flora.

Στο αρχαίο Αττικό ημερολόγιο ο Απρίλιος αντιστοιχούσε με το δεύτερο δεκαπενθήμερο του μήνα Ελαφηβολιώνα και το πρώτο δεκαπενθήμερο του μήνα Μουνιχιώνα. Το διάστημα αυτό στην Αθήνα γιορτάζονταν τα Γαλάξια, προς τιμή της Ρέας, τα Ελαφηβόλια, προς τιμή της θεάς Αρτέμιδας, τα Μουνίχια, προς τιμή της Θεάς Αρτέμιδας και τα Δελφίνια, προς τιμή του Απόλλωνα και της Αρτέμιδας.

Ο Ιωάννης ο Λυδός ένας συγγραφέας του 6ου π.Χ. αιώνα γράφει: «Αι σεμναί γυναίκες (δηλαδή οι αρχόντισσες), υπέρ ομονοίας και βίου σώφρονος ετίμων την Αφροδίτην», ενώ οι άλλες –«αι του πλήθους γυναίκες», όπως τις λέει– αυτές για να τιμήσουν την Αφροδίτη, πήγαιναν την πρωταπριλιά να λουστούν στα λουτρά των αντρών –πράγμα, φυσικά, έξω από τα καθιερωμένα– και στα μαλλιά τους φορούσαν στεφάνια από μυρσίνη.

Ο Απρίλης στην ελληνική λαογραφία έχει διάφορα ονόματα στις διάφορες ντοπιολαλιές. Το λένε Γρίλλη, δηλαδή γκρινιάρη, γιατί συνήθως τελείωναν τα γεωργικά αποθέματα από τις προηγούμενες συγκομιδές κι άρχιζαν οι γκρίνιες στην οικογένεια. Τιναχτοκοφινίδη ή Τιναχτοκοφινίτη, επειδή καθαρίζονταν τα κοφίνια για να καθαριστούν. Ξεροκοφινά, γιατί τελείωναν πάντα οι φτωχές συγκομιδές των γεωργών. Αηγιωργίτη ή Αηγιωργάτη, λόγω της μεγάλης χριστιανικής εορτής του Αγίου Γεωργίου (23 Απριλίου). Λαμπριάτη, λόγω του Ορθόδοξου Χριστιανικού Πάσχα ή Λαμπρής, που επισυμβαίνει συνήθως τον Απρίλιο. Τριανταφυλλά, επειδή τον Απρίλιο ανθίζουν οι τριανταφυλλιές.

Ο Απρίλης με τον Μάη είναι οι μήνες των λουλουδιών («Ο Απρίλης με τα λούλουδα και ο Μάης με τα ρόδα»). Η βροχή του Απρίλη θεωρείται από τους γεωργούς πολύ ευεργετική.

Γι’ αυτό και οι γεωργοί έχουν πολλές παροιμίες:

«Αν κάνει ο Μάρτης δυο νερά (βροχές) και ο Απρίλης άλλο ένα, χαρά σ’ αυτόν το γεωργό πο ‘χει πολλά σπαρμένα».

Και άλλη παροιμία λέει:

«Τον Απρίλη η γης φουντώνει και ο ζευγάς την καμαρώνει».

Άλλη πάλι λέει:

«Άσπαρτο, αν σε βρει ο Απρίλης και του χρόνου δεν θα σπείρεις».

Σε κάθε περιοχή υπάρχουν πολλές και διάφορες παραδόσεις. Ακόμα και σήμερα, σε διάφορα χωριά της Ελλάδας, πιστεύουν πως το βρόχινο νερό της Πρωταπριλιάς, κάνει καλό στους πυρετούς. Ρίχνει τον πυρετό.

Στην παλιά Αθήνα, πάλι, όταν έβρεχε την Πρωταπριλιά, οι κοπέλες μάζευαν μέσα σε ασημένια δοχεία, τα λεγόμενα ασημένια τάσια, το νερό, για να λουστούν με αυτό. Όχι μόνο έκανε τα μαλλιά μεταξένια, αλλά εξαφάνιζε και τις ρυτίδες από το πρόσωπο. Έτσι πίστευαν.

Όλο τον Απρίλιο, σε πολλά χωριά της Μακεδονίας και της Θράκης, τα κορίτσια φορούσαν στο δεξί τους πόδι μια κόκκινη κορδελίτσα, οι αρραβωνιασμένες φορούσαν άσπρη κορδελίτσα, οι παντρεμένες φορούσαν μια γκρίζα ή καφέ και οι χήρες μαύρη.

Στην Κύπρο, κατά την πρώτη Απριλίου, που την λένε «Πρωτόπεφτον τ’ Απρίλη», δεν επιτρέπεται να απλώσει κανείς στον ήλιο άσπρα ρούχα, ούτε να βγάλει από το σπίτι του σιδερένιο εργαλείο, γιατί πιστεύουν πως «αναθεμελιώνεται», δηλαδή καταστρέφεται η τύχη του σπιτιού. Την ημέρα αυτή κανείς δεν πρέπει να σκάβει τη γη γιατί «σκάβει τον λάκκο του». Με άλλα λόγια, στρέφεται εναντίον της υγείας του και της προόδου του.

Όμως αυτό το χαρακτηριστικό που έχει μείνει για τον Απρίλιο είναι τα Πρωταπριλιάτικα γελάσματα.

«…Έλα να πούμε ψέματα, ένα σακί γιομάτο,

εφόρτωσα ένα μπόντικα σαράντα κολοκύθες

κι απάνου στα καπούλια του ένα σακί ρεβίθια…»

Καθένας αυτή τη μέρα προσπαθεί να ξεγελάσει τον άλλον με κάποιο αθώο ψέμα. Όλοι το ‘χουν για γούρι να ξεγελάσουν κάποιον. Αυτός που «γελούσανε» ένιωθε πως κάτι κακό θα του συμβεί, ενώ αυτός που κατάφερνε να ξεγελάσει θεωρούνταν τυχερός για όλη τη χρονιά.

Στην Κομοτηνή λέγανε πως την Πρωταπριλιά το ‘χαν σε καλό να γελούν «για να γίνουν τα κουκούλια τους», τον καιρό που τρέφανε μεταξοσκώληκες για μετάξι. Στην αρχαιότητα πάλι, οι Κρήτες είχαν τη φήμη πως έλεγαν τόσα πολλά ψέματα που υπήρχε κι ένα ρήμα το «κρητίζω» που είχε την σημασία του ψεύδομαι. Στην Ανατολική Θράκη, για να κάνουν καρπό τα δέντρα τους. Στην Άντρο, πάλι, λένε ψέματα την 1η του Μάρτη και όχι την Πρωταπριλιά.

Με τα πρωταπριλιάτικα ψέματα άλλοτε παραπλανούσανε τα στίφη των φοβερών δαιμόνων. Τους ξεγελάγανε για να χτυπάνε αλλού, μακριά από τα δένδρα τους, όσο να λιώσουν οι δαίμονες και να χαθούν με τα τελευταία χιόνια.

Το έθιμο αυτό δεν φαίνεται να είναι από αυτά που λέμε «γνήσια ελληνικά», με αρχαιοελληνική καταγωγή και ρίζες.

Υπάρχουν διάφορες θεωρίες για τις ρίζες του εθίμου της Πρωταπριλιάς. Μπορεί η πρώτη αναφορά να εμφανίζεται σε βρετανικό μυθιστόρημα του 14ου αιώνα, παρ’ όλα αυτά οι περισσότεροι ερευνητές ισχυρίζονται ότι το έθιμο είναι πολύ παλαιότερο. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι τα πρωταπριλιάτικα ψέματα έχουν τις ρίζες τους στους Κέλτες, οι οποίοι, παρότι ήξεραν ότι ο Απρίλιος ήταν κακός μήνας για ψάρεμα, κάθε χρόνο ξεκινούσαν τα ταξίδια τους την πρώτη του μηνός. Καθώς επέστρεφαν με άδεια δίχτυα στα χωριά τους, αναγκάζονταν να ψεύδονται όταν οι συντοπίτες τους τους ρωτούσαν για την… ψαριά τους! Τις περισσότερες φορές οι ψεύτικες ιστορίες για μεγάλα ψάρια έδιναν κι έπαιρναν. Γι’ αυτό οι Γάλλοι ακόμα και σήμερα ονομάζουν το πρωταπριλιάτικο ψέμα «poisson d’ Avril» δηλαδή «ψάρι του Απρίλη» και οι Άγγλοι «April fool’s day».

Γάλλοι ερευνητές, πάντως, δηλώνουν πεπεισμένοι ότι το έθιμο της Πρωταπριλιάς προέρχεται από τη χώρα τους. Και αυτό γιατί μέχρι το 1564 οι Γάλλοι γιόρταζαν την Πρωτοχρονιά την πρώτη Απριλίου, έθιμο που ορισμένοι δυσκολεύτηκαν πολύ να ξεχάσουν, ενώ άλλοι ενημερώθηκαν για αυτή την αλλαγή αρκετά χρόνια αργότερα! Οταν, λοιπόν, η γιορτή μεταφέρθηκε την 1η Ιανουαρίου και επισήμως αυτό συνέβη το 1583 με το Γρηγοριανό ημερολόγιο κάποιοι δεν το ήξεραν και συνέχισαν να γιορτάζουν το νέο χρόνο τον Απρίλιο. Οι υπόλοιποι τους έστελναν δώρα για να τους κοροϊδέψουν.

Η ημέρα της εξαπάτησης εμφανίζεται σε διάφορες περιοχές του κόσμου, ενώ πολλές φορές δεν γιορτάζεται την Πρωταπριλιά. Οι Ιρανοί κάνουν φάρσες τη 13η ημέρα της περσικής Πρωτοχρονιάς, πιο γνωστής ως Νεβρόζ, που πέφτει είτε την 1η είτε τη 2η ημέρα του Απρίλη. Ιστορικοί αναφέρουν ότι υπάρχουν αναφορές για το έθιμο αυτό από το 536 π.Χ. και ορισμένοι πιστεύουν ότι είναι το παλαιότερο έθιμο Πρωταπριλιάς που ζει μέχρι σήμερα.

Σε διάφορες ισπανόφωνες χώρες, η 28η Δεκεμβρίου είναι η «Ημέρα των Αγίων Αθώων» ή, αλλιώς, «Diadelos Santos Innocentes» και μικροί και μεγάλοι σκαρφίζονται φάρσες για να κοροϊδέψουν ο ένας τον άλλο.

Το έθιμο αυτό εμφανίζεται και σε ορισμένες περιοχές του Βελγίου, ενώ η φλαμανδική παράδοση θέλει τα παιδιά να κλειδώνουν γονείς και δασκάλους έξω από το σπίτι ή τις σχολικές αίθουσες και να τους επιτρέπουν να μπουν μόνο σε περίπτωση που υποσχεθούν ότι θα τους κεράσουν γλυκά το βράδυ ή την επόμενη ημέρα.

Στην Κορέα, κατά τη διάρκεια της δυναστείας των Τζοσεόν, η βασιλική οικογένεια αλλά και τα μέλη της αυλής επιτρεπόταν να κάνουν φάρσες, ανεξάρτητα από την ιεραρχία, την πρώτη χιονισμένη ημέρα κάθε χρόνου. Έστελναν χιόνι μέσα σε μπολ στο επίδοξο θύμα τους και όποιος το λάμβανε εθεωρείτο ο ηττημένος του παιχνιδιού.

Στην ιταλική πρωτεύουσα η 1η Απριλίου είναι όπως όλες οι υπόλοιπες ημέρες του χρόνου αλλά η 25η Μαρτίου είναι γνωστή ως η Ρωμαϊκή Ημέρα Γέλιου. Την ημέρα εκείνη, οι Ρωμαίοι γιορτάζουν την ανάσταση του θεού Αττιδος.

Λίγες ημέρες αργότερα, την 31η Μαρτίου, διοργανώνεται το Φεστιβάλ Χούλι στην Ινδία. Οι παρευρισκόμενοι κάνουν πλάκες ο ένας στον άλλο και ζωγραφίζουν τα πρόσωπά τους για να γιορτάσουν την έλευση της άνοιξης.

Ίσως η ανάγκη του ανθρώπου να σπάσει τη ρουτίνα της ζωής του και να ξεφύγει από την καθημερινότητα είναι αυτό που έκανε δημοφιλές αυτό το έθιμο του «ξεγελάσματος» και το καθιέρωσε. Ίσως πάλι γιατί το γέλιο στον κόσμο σήμερα, μέσα στα τόσα καθημερινά προβλήματα που αντιμετωπίζει, έχει γίνει αρκετά σπάνιο και με το έθιμο του πρωταπριλιάτικου ψέματος, βρίσκει την ευκαιρία να εκτονωθεί.

Όμως ο Απρίλιος δεν είναι συνδεδεμένος μόνο με το «Πρωταπριλιάτικο ψέμα», αλλά και με τη μεγαλύτερη Χριστιανική γιορτή, το Πάσχα. Σπάνια λείπει το Πάσχα από τον Απρίλη.

Έτσι έχουμε τo Σάββατο του Λαζάρου. Είναι το προανάκρουσμα της Μεγάλης Γιορτής και η ίδια η εκκλησία μιλά για την «Πρώτη Ανάσταση» που ο λαός την ονομάζει «Λαζαροσάββατο». Είναι ένα πανηγύρι νεκρολατρευτικό που σε πολλά μέρη της Ελλάδας γιορτάζεται με αναπαράσταση της νεκρανάστασης του Λάζαρου γιατί ταιριάζει με το ξύπνημα της φύσης, την ώρα που το χώμα της γης αναδίδει τη βλάστηση και τα λουλούδια.

Στη μνήμη του Λάζαρου οι γυναίκες ζυμώνουν για τα παιδιά ειδικά κουλούρια που τους δίνουν ένα ανθρώπινο σχήμα σαν σπαργανωμένο όπως συνήθως παριστάνεται σε εικόνες ο Λάζαρος. Είναι τα λεγόμενα «Λαζαράκια» ή « Λαζόνια» ή απλά « Λάζαροι» και τα παιδιά τους δίνουν εξαιρετικές ιδιότητες .Την ημέρα αυτή που ξεκινούν οι διακοπές τους έφτιαχναν ομάδες και τριγυρνούσαν στα σπίτια των χωριών ή και της πόλης και τραγουδούσαν τα «λαζαρικά».

Στην Κρήτη έφτιαχναν έναν σταυρό με καλάμια και τον στόλιζαν με κολαΐνες (γιρλάντες) από λεμονανθούς και μαχαιρίδες και τριγυρνούσαν λέγοντας τούτα τα τραγούδια. Σ’ άλλα μέρη κρατούσαν ένα καλαθάκι στολισμένο με λουλούδια και πολύχρωμες κορδέλες ή έναν κόπανο (δηλ. ένα μεγάλο ξύλο που κοπάνιζαν τα ρούχα αντί να τα πλύνουν), τυλιγμένο με πολλά παρδαλά και πολύχρωμα κομμάτια πανιών, να φαίνεται σαν να κρατούσαν μωρό.

Ακολουθεί η Μεγαλοβδομάδα που τα έθιμα της αγκαλιάζουν όλη την Ελλάδα και όπου υπάρχουν Χριστιανοί και δεν είναι συνάπτον να τα παραθέσουμε στο παρόν άρθρο, όμως, κοιτώντας το καλαντάρι θα δούμε δυο σπουδαίες γιορτές, αυτές του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Μάρκου.

Ο Άι Γιώργης, ο ιππότης άγιος με το άσπρο άλογο, είναι από τους πιο γνωστούς και αγαπητούς αγίους που γιορτάζεται πανηγυρικά σε ολόκληρη την Ελλάδα. Ο Αϊ Γιώργης είναι ο δρακοντοκτόνος των παραμυθιών που σκοτώνει το θεριό για να γλιτώσει η βασιλοπούλα και να αφήσει, συνήθως, το νερό της πολιτείας να τρέξει. Η γιορτή τούτη συμπίπτει με την εποχή που λουλουδιάζει ο τόπος και θεωρείται κάτι σαν αρχή του καλοκαιριού. Μοιάζει με την Πρωτομαγιά και τα έθιμα που συναντούμε έχουν να κάνουν με το πέρασμα από μια εποχή σε μια άλλη. Τα κορίτσια πηγαίνουν την προηγούμενη βραδιά νερό στην εκκλησιά ή βάζανε μπακίρια στις πόρτες των σπιτιών και μια πρασινάδα σαν σταυρό στην εξώπορτα. Είναι η μέρα που λατρεύεται από τους τσοπαναραίους γιατί αρχίζουν να ανεβαίνουν με τα κοπάδια τους στα βουνά σημάδι πως τέλειωσε ο χειμώνας.

Στη γιορτή του πάντα θυσίαζαν ένα ζώο και το πρόσφεραν στο εκκλησίασμα να πουληθεί. Λέγανε πως με το αίμα του ζώου άλειφαν τις τέσσερις γωνιές του ναού και τα μάγουλα των παιδιών για να το δει ο άγιος και να τα έχει γερά. Και κάνανε κι ένα σωρό μαντικά για να διώξουν το κακό από το μαντρί τους. Ρίχνανε κεχρί γύρω από τη στάνη κι όποιος μπορούσε να μετρήσει τα σπυριά, τούτος θα έπαιρνε κι ένα καλό μπαξίσι. Σε άλλες περιοχές τούτη τη μέρα παραβγαίνανε σε αγώνες με άλογα κι ο νικητής έπαιρνε στον ώμο του ένα αρνί και θα ‘ταν ο τυχερός όλης της χρονιάς.

Επόμενη γιορτή στο καλαντάρι είναι του Αγίου Μάρκου που παρετυμολογικά το όνομά του σχετίζεται με το ρήμα «μαργώνω» που σημαίνει «ναρκώνω». Επικαλούνταν λοιπόν τον άγιο για να «ναρκώσει» τα φίδια χτυπώντας χάλκινα αντικείμενα. Στη Γρανίτσα των Αγράφων, λένε:

«Μάρκο, Μάρκο, μάρκωσε τα (τα φίδια δηλαδή) κι Άι Γιώργη τύφλωσε τα».

Όλες αυτές οι παραδόσεις σηματοδοτούν το ξύπνημα της άνοιξης από τον βαθύ ύπνο της, την αναγέννηση της φύσης και της ελπίδα της ευημερίας.

Ας υποδεχτούμε, λοιπόν, τον Απρίλιο με κέφι, αλλά και με διάθεση για τα μεγαλύτερα ψέματα.

«…Απρίλ’ Απρίλη μ’ δροσερέ, Γιώργη μου και γραμματικέ

Μάη μου λελουδιασμένε, Γιώργη μου γραμματισμένε…»

Παραδοσιακό τραγούδι Στερεάς Ελλάδας

Πηγές:

«Οι 12 μήνες, Τα λαογραφικά», Κυριακίδου – Νέστορος Άλκη, εκδ. Μαλλιάρης, 1982

«Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη», Νίκος Ψιλάκης, εκδ. Καρμάνωρ, 2005

«Πασχαλινά και της Άνοιξης», Λουκάτος Δημήτρης, εκδ.Φιλιππότης, 1980

«Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας», Γ.Α. Μέγα,εκδ. Εστία, 2012

«Οι δώδεκα μήνες στην ελληνική μας λαογραφία» Ζήσης Χασιώτης, εκδ. Βοϊακή Εστία, 2006