Νικόλαος Γ. Πολίτης: οι «Παραδόσεις» ενός μεγάλου λαογράφου.
«Τ’ άστρα τρέχουν, κι εκεί που τρέχουν,
σκουντά το ένα το άλλο.
Από τις σπίθες που βγάζουν γίνεται αστραπή,
και τα πελεκούδια που πέφτουν,
τα κομμάτια τους είναι τ’ αστροπελέκια».
Έχεις ακούσει ποτέ για ανθρώπους που κατεβάζουν το φεγγάρι από τον ουρανό για να το αρμέξουν και με το γάλα του να κάνουν μάγια; Έχεις ακούσει για τα στοιχειά που ζούνε στα πηγάδια και τις ρεματιές; Για τους καλικαντζάρους που βγαίνουν τον χειμώνα; Για στοιχειωμένα κάστρα και καταραμένες θάλασσες; Αν ναι, τότε έχεις ακούσει θρύλους. Παραδόσεις. Ιστορίες από γεγονότα που συνέβησαν ή συμβαίνουν ακόμη και κάποιος τα έζησε ή τα είδε και αυτός ο κάποιος τα είπε σε κάποιον άλλο και έτσι από στόμα σε στόμα έφτασαν και σε σένα.
Τι είναι αυτές οι παραδόσεις (=θρύλοι) όμως; Θα μπορούσαμε να τις ορίσουμε ως σύντομες διηγήσεις οι οποίες αφορούν έναν τόπο, ένα κτίσμα, έναν άνθρωπο, ένα γεγονός, παράξενα όντα ή και φυσικά φαινόμενα. Η διαφορά τους από τα παραμύθια βρίσκεται αρχικά στο ότι στην παράδοση υποβόσκει η πίστη ότι όλα αυτά που περιγράφονται στη σύντομη ιστορία είναι αληθινά, σε αντίθεση με το παραμύθι που εξαρχής γνωρίζουμε ότι είναι μυθοπλασία. Οι παραδόσεις, επίσης, αφορούν πραγματικούς και συγκεκριμένους τόπους, ανθρώπους, χρόνο και γεγονότα σε αντίθεση με τα παραμύθια όπου «Μια φορά και έναν καιρό, σε έναν τόπο μακρινό ήταν και δεν ήταν ένα κορίτσι/αγόρι/γέρος/βασιλιάς…» Τέλος, η δομή των παραδόσεων είναι απλή και περιγράφουν εν συντομία το γεγονός, αντίθετα με τα παραμύθια που είναι πιο περιγραφικά, πιο μακροσκελή, με βασικά μοτίβα και δομή που πέρα από τον κεντρικό σκελετό αναδιαμορφώνονται συνεχώς, ανάλογα με τα επεισόδια που θα συμπεριλάβει ο παραμυθάς.
Οι παραδόσεις, λοιπόν. Κάθε τόπος έχει τις δικές του. Και είναι πολλές, πάρα πολλές. Έτσι αποτέλεσαν και αντικείμενο μελέτης πολλών ερευνητών-λαογράφων. Ένας από αυτούς, μάζεψε τις ελληνικές σε ένα βιβλίο. Αυτός ήταν ο Νικόλαος Γ. Πολίτης, θεμελιωτής της ελληνικής λαογραφίας. Οι «Παραδόσεις» του Νικόλαου Γ. Πολίτη είναι ένα δίτομο έργο που συγκεντρώνει θρύλους από όλη την Ελλάδα, πριν πω όμως περισσότερα για το βιβλίο, ας δούμε λίγο καλύτερα ποιος ήταν αυτός ο σπουδαίος λαογράφος.
Ο Νικόλαος Πολίτης γεννήθηκε στην Καλαμάτα στις 3 Μαρτίου το 1852, ο παππούς του ήταν συμμαχητής του Παπαφλέσσα στο Μανιάκι, ενώ ο πατέρας του ήταν δικαστικός. Από μικρός είχε δείξει το ενδιαφέρον του για την παραδοσιακή ζωή και δεν άργησε να αρχίσει να δημοσιεύει λαογραφικές μελέτες σε περιοδικά της εποχής. Το 1884 αυτός για πρώτη φορά εισάγει τον όρο «Λαογραφία» στην Ελλάδα, περιγράφοντας ένα αντικείμενο μελέτης ανάλογο των Folklore και Volkskunde, ενώ αργότερα, το 1887, ως τμηματάρχης του Υπουργείου Παιδείας απευθύνει εγκύκλιο προς τους εκπαιδευτικούς, προτρέποντας τους να συλλέξουν «λαογραφικό» υλικό. Αυτό το υλικό είναι που χρησιμοποίησε και μετέπειτα στις μελέτες του, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο ένα πρώιμο και άτυπο ελληνικό Λαογραφικό Αρχείο. Το 1899 εκδίδει τον πρώτο τόμο των «Παροιμιών» και ως το 1902 εκδίδει άλλους τρεις, το συγκεκριμένο έργο όμως μένει ανολοκλήρωτο. Το 1904 εκδίδει τους δύο τόμους των «Παραδόσεων» (για τους οποίους θα δούμε λεπτομέρειες παρακάτω). Με τα έργα αυτά, όπως σημειώνει σε ένα άρθρο του ο Μηνάς Αλεξιάδης, καθηγητής Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο Νικόλαος Πολίτης εμφανίζει τη Λαογραφία ως μια εξελιγμένη συγκριτική επιστήμη, που έχει ως στόχο της τη μελέτη και την ερμηνεία των λαϊκών εκδηλώσεων. Και ένα μέρος από τις εκδηλώσεις αυτές αποτελούν συνέχεια ή διαδοχή κοινωνικών δεδομένων, που προηγήθηκαν σε παλαιότερα βιώματα του ελληνικού λαού. Ο ίδιος ο Κωστής Παλαμάς χαρακτήρισε της «Παραδόσεις» ένα «πολυτίμητο βιβλίο» και «δίτομο θησαυρό». Το 1907, ως πανεπιστημιακός καθηγητής, προσθέτει στη διδασκαλία του και μαθήματα «Λαογραφίας» ενώ το 1909 ιδρύει με τη βοήθεια άλλων επιστημόνων και λογοτεχνών την «Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία». Το 1914 ιδρύει την «Εθνική Μουσική Συλλογή» με βασικό σκοπό την έρευνα και τη μελέτη της παραδοσιακής μας μουσικής και δημοσιεύει το βιβλίο του «Εκλογαί από τα τραγούδια του Ελληνικού λαού».
Ο Νικόλαος Γ. Πολίτης πεθαίνει τον Ιανουάριο του 1921, έχοντας αφήσει πίσω του ένα μεγάλο έργο, μια παρακαταθήκη για τους επόμενους ερευνητές. Κατάφερε να συστηματοποιήσει με τέτοιον τρόπο το έργο της Λαογραφίας, ώστε να καλύπτει όλο το φάσμα των εκδηλώσεων του παραδοσιακού βίου -από τα τραγούδια, τις παροιμίες, τις ευχές, τις διηγήσεις, την κοινωνική οργάνωση και την καθημερινή ζωή, τη θρησκευτική ζωή, το δίκαιο, τη λαϊκή φιλοσοφία και ιατρική, τη μαγεία και τις δεισιδαιμονικές συνήθειες έως τη λαϊκή τέχνη, τον χορό και τη μουσική.
Ας επιστρέψουμε, όμως, στο βιβλίο που θα μας απασχολήσει. Το δίτομο έργο «Παραδόσεις» δημοσιεύεται το 1904. Ο πρώτος τόμος θα αποτελέσει τον βασικό κορμό της μελέτης και περιέχει τις καταγεγραμμένες παραδόσεις από όλη την Ελλάδα, ενώ ο δεύτερος περιέχει έναν πλούσιο σχολιασμό του κάθε θρύλου. Το έργο δεν ολοκληρώθηκε σε έναν τρίτο τόμο, σταματώντας τον σχολιασμό (ων παραδόσεων του πρώτου τόμου) στην 644η παράδοση από τις 1013 καταγεγραμμένες του έργου.
Στον πρώτο τόμο, οι θρύλοι από όλη την Ελλάδα είναι ταξινομημένοι σε 39 κατηγορίες. Κάποιες από αυτές είναι: «Παλαιές ιστορίες», «Η Πόλη και η Αγιά Σοφιά», «Βουλιαγμένοι τόποι και πολιτείες», «Ο ουρανός, τα άστρα και η γη», «Μαρμαρώματα», «Δράκοι», «Στοιχειά και στοιχειωμένοι τόποι», «Καλικάντζαροι», «Νεράιδες», «Μοίρες», «Μάγοι και μάγισσες», «Νεκροί και ψυχές», «Λάμιες» και «Φαντάσματα». Η κάθε παράδοση μπορεί να είναι από δύο προτάσεις έως μερικές σελίδες και έχει καταγραφεί στην ντοπιολαλιά που ακούστηκε και συλλέχθηκε. Στον σχολιασμό αναφέρονται οι πηγές του κάθε θρύλου, καθώς και η ιστορία από πίσω του, πού αλλού εμφανίζεται παραπλήσιος, άλλες μαρτυρίες για το γεγονός και συγκρίσεις με μύθους αλλά και παλαιότερες ιστορίες που είχαν καταγραφεί έως και την αρχαιότητα. Όπως μπορείτε να καταλάβετε, μιλάμε για ένα σπουδαίο έργο, όχι μόνο για τους ερευνητές, αλλά και για κάθε αναγνώστη που θα ήθελε να γνωρίσει και να ανιχνεύσει τους πόθους, τα πάθη και τις φοβίες που απασχολούσαν τον ελληνικό λαό της υπαίθρου.
Δεν υπάρχει άνθρωπος που θα διαβάσει αυτό το βιβλίο και δεν θα βρει ιστορίες που κάπου θα τις έχει ξανακούσει. Ιστορίες των παππούδων και των γιαγιάδων μας, των γονιών μας που μεγάλωσαν σε χωριά. Κάθε ποτάμι, πηγάδι, αλώνι και μια ιστορία. Κάθε πονεμένος και χαροκαμένος άνθρωπος μια άλλη. Τα νησιά για θαλάσσια θηρία που καταπίνουν ναυτικούς, και τα βουνά για σπηλιές που ζούνε δράκοι και ξωθιές. Θρύλοι για νεκρούς που γυρνάν και στοιχειώνουν κάστρα, σπίτια και γεφύρια. Θρύλοι για μαρμαρωμένους βασιλιάδες.
Οι επιρροές όλων αυτών των παραδόσεων του κάθε λαού ήταν που έδωσαν και τη σπίθα, μαζί με τους μύθους και τα παραμύθια, για να ανάψει η φλόγα της φανταστικής λογοτεχνίας, ποίησης και μουσικής. Οι πρώτοι αυτοί λαογράφοι ερευνητές ήταν που ρίξανε φως σε αυτήν τη φανταστική κληρονομιά. Και έτσι αναγνωρίστηκε η αξία της προφορικής παράδοσης, ώστε σήμερα να έχουμε τόσες καταγραφές, καταλόγους και ανθολογίες.
Να μην ξεχάσω να αναφέρω, πως κάποιες από αυτές τις παραδόσεις, μέσα από τον τρόπο που μετουσιώθηκαν σε προσωπικές διηγήσεις κατά τον διάβα της ζωής και αφηγήθηκαν από πρόσωπα οικεία των αρθρογράφων του site στη σύγχρονη εποχή, ήταν και η πηγή έμπνευσης της ανθολογίας διηγημάτων του Will o’ Wisps «Ιστορίες της Γιαγιάς Ιτιάς». Μια ανθολογία διηγημάτων, με τις ρίζες τους στις αφηγήσεις των μανάδων, των γιαγιάδων, των παππούδων κι ενίοτε των φίλων των συγγραφέων, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πηγή. Ιστορίες με αερικά, κυράδες του δάσους, δαιμόνια, φεγγαροπαρµένους και νεκραναστηµένους, όπως τις άκουσαν οι συγγραφείς της ομάδας Will o’ Wisps, ή τις εμπνεύστηκαν από την πλούσια λαογραφική παράδοση του τόπου μας.
Αν κάτι μένει από όλα αυτά, είναι το εξής: την επόμενη φορά που θα βρεθείς σε ένα καφενείο στην επαρχία και ακούσεις κάποιον να μιλάει για το στοιχειό που καρτεράει στην είσοδο του χωριού τα μεσάνυχτα, θυμήσου πως αυτή η ιστορία μπορεί να ριζώνει εκατοντάδες χρόνια πίσω. Και ναι, ίσως είναι ακόμα μια δεισιδαιμονία των χωριανών, όμως αναρωτήσου πόσο στεγνή και άχαρη θα ήταν η ζωή μας χωρίς μυστήριο κι αφέσου για λίγο να πιστέψεις πως το στοιχειό είναι εκεί. Αφέσου σε αυτό το ανατρίχιασμα κατά μήκος της σπονδυλικής σου στήλης, σε αυτή την αίσθηση την προγονική πως ο κόσμος γύρω μας είναι μαγικός. Και πού ξέρεις; Ίσως καταφέρεις να νιώσεις τη σύνδεση με όλες τι προηγούμενες γενιές που μετέφεραν προφορικά αυτές τις ιστορίες. Και αν δεν πιστέψεις, βγες μόνος, νύχτα με φεγγάρι σε ένα τέτοιο μέρος. Τι έχεις να χάσεις; Αν επιστρέψεις και δεν γίνει τίποτα, θα έχεις δίκιο. Αν όμως κάτι γίνει, θα έχεις μια ιστορία να λες.
Έτσι και αλλιώς, τίποτα από αυτά δεν είναι αλήθεια. Ή μήπως είναι;
Ηλεκτρονικές Πηγές/Βιβλιογραφία
Νικόλαος Γ. Πολίτης, Παραδόσεις, Εκδ. Γράμματα, 2012
http://www.pigi.gr/?product=istories-giagias-itias